قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

آیا کسانی که کارگر یا نانوا هستند و یا در طول روز کارهای سخت بدنی انجام می دهند و آنها را به شدت تشنه و خسته می کند، خصوصا در فصل تابستان، می توانند روزه نگیرند و بعداً آنرا قضاء کنند؟

الحمدلله،

روزه رمضان یکی از ارکان اسلام است که توسط کتاب و سنت و اجماع امت اسلام ثابت شده است، و بر هر مسلمان بالغ و عاقلی واجب و فرض است تا رمضان را روزه بگیرد، و برای او جایز نیست که بدون عذر شرعی مانند بیماری یا مسافرت و یا حاملگی و شیردادن به نوزاد روزه اش را بخورد.

و اگر مسلمان روزه اش را گرفت و احیانا در اثنای روز مشقت و سختی بر او وارد گشت، بر وی لازمست تا صبر کند و از خداوند عزوجل استعانت نماید و روزه اش را به پایان ببرد، و البته اگر عطش تشنگی بر او غالب گشت ایرادی ندارد که آب بر روی سر و بدنش بریزد و یا مضمضه (آب در دهان انداختن) کند، و اگر احیانا در طول روز احساس نمود که ممکن است دچار ضرر مهلکی شود و از هلاکت خویشتن ترسید در اینصورت برای وی جایز است که روزه اش را بخورد تا نجات یابد ولی ادامه روز را امساک کند و همچنین آن روزش را بعدا قضاء نماید.

اما باید به این نکته توجه کند که او نمی تواند در همان ابتدای روز روزه نگیرد به این بهانه که ممکن است در طول روز دچار هلاکت شود! بلکه این رخصت زمانی است که شخص مثل روزهای عادی نیت روزه آورده و سحری کرده، ولی در اثنای روز بر اثر مشقت و تشنگی در آستانه هلاکت و ضرر جسمی قرار می گیرد، آنوقت است که او می تواند از رخصت استفاده کند و روزه اش را بخورد تا از آن وضعیت مهلک خلاص شود و بقیه روز امساک کند یعنی چیزی نخورد و نیاشامد و بعداً آنروز را قضاء نماید، بنابراین از ابتدای روز نمی تواند روزه اش را بخورد.

و در مورد کارگرانی که کارهای سخت بدنی انجام می دهند باید گفت که: اگر اجازه گرفتن از کار (یعنی مرخصی گرفتن) در ماه رمضان ممکن باشد، و یا امکان گرفتن تخفیف و سبک نمودن وظایف کاری از کارفرما و یا تغییر ساعات آن به شبها وجود داشته باشد، و یا تغییر نوع کار و شغل به کاری آسانتر وجود داشته باشد، در اینصورت کار کردن نمی تواند سببی در مشقت برای او باشد، و لذا باید روزه اش را بگیرد و نمی تواند آنرا بخورد که اگر چنین کند او گناهکار است. مثلا اگر کسانی در مکانی مشغول به کار هستند و صاحب کار به کارگران در ماه رمضان مرخصی می دهد، و یا کار آنها را سبکتر می کند، اما کارگر از این امتیاز استفاده نکند، او عذری ندارد. و یا آنکه شغل آسانتری مهیاست ولی او حاضر نیست آن شغل را انجام دهد..

اما اگر کارگری هیچیک از این امتیازات را بدست نیاورد، باید مانند هر مسلمان دیگری از ابتدای روز روزه بگیرد و صبر و تحمل نماید و اگر احیانا فشار بر او آنقدر زیاد گشت که او را در آستانه هلاکت و مریضی قرار داد، می تواند روزه اش را (مخفیانه) بشکند تا رهایی می یابد، و تا پایان روز امساک (از خوردن و نوشیدن پرهیز) کند و آنروزش را در روزهای بعد قضا نماید.

از علمای هیئت دائمی افتاء سوال شد:

حکم شریعت درباره ی حال کارگرانی که کارهای سخت و دشوار بدنی انجام می دهند خصوصا در ماههای گرم تابستان چیست؟ مثلا برای کسانی که در جلوی کوره و تنور ذوب معادن کار می کنند، آیا برای آنها جایز است که ماه رمضان را روزه نگیرند؟

جواب دادند:

« از جمله مواردی که در دین اسلام بالضروره (برای همگان) مشخص است اینست که روزه ماه رمضان بر هر مکلفی فرض است و رکنی از ارکان اسلام می باشد، پس بر هر مکلفی واجب است که بر روزه اش حریص باشد تا آنچه را که خداوند بر او فرض کرده محقق بخشد، به امید ثواب خداوند و ترس از عقاب او بدون آنکه نصیبش را در دنیا فراموش کند و یا آنکه دنیایش را بر آخرتش ترجیح دهد، و هرگاه ادای واجبات خداوند مانند عبادات با کار و شغل دنیایش تداخل و تعارض یافتند، بر او واجب است که بین آنها (عبادات و کار) نظم و ترتیب قرار دهد تا بتواند هر دو را انجام دهد، مثلا در مثال مذکور در سوال؛ شب را وقت انجام کار دنیایش قرار دهد، و اگر این امر برایش میسر نبود از کارفرمایش برای ماه رمضان مرخصی بگیرد هرچند که مرتب نباشد، و اگر اینهم میسر نبود دنبال شغل دیگری بگردد بگونه ایکه بتواند بین ادای واجبات دینی و کارش جمع کند (و هر دو را انجام دهد) و جانب دنیایش را بر جانب آخرتش ترجیح ندهد، چرا که انواع کار موجود است، و طریق کسب مال محدود به شغل خاصی مانند آن کار (مذکور در سوال) نیست، و مسلمان نباید وجهی از وجوه کسب مال حلال را که در آن می تواند علاوه بر کارش، فرائضی را که خدا بر او واجب کرده به اذن الله تعالی انجام دهد، از خود دریغ بدارد، و خداوند متعال می فرماید: «وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا» (طلاق 2-3).

یعنی: و هر کس تقواى الهى پيشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‏کند، و او را از جايى که گمان ندارد روزى مى‏دهد؛ و هر کس بر خدا توکل کند، کفايت امرش را مى‏کند؛ خداوند فرمان خود را به انجام مى‏رساند؛ و خدا براى هر چيزى اندازه‏اى قرار داده است.

و اگر بالفرض او شغل دیگری را که در آن، مشقت نباشد، نیافت، و ترسید از اینکه قوانین ظالمانه وی را بگیرد و بر او تحمیل شود بگونه ایکه نتواند شعائر دینیش یا بعضی از فرائض را اقامه کند، پس دینش را از آن سرزمین بردارد (نجات دهد) و به جایی برود که انجام واجبات دینش آسانتر باشد و با مسلمانان در نیکی و تقوی همکاری کند، چرا که زمین خدا واسع است، چنانکه خداوند متعال می فرماید: «وَمَن يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللّهِ يَجِدْ فِي الأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً» (نساء 100). یعنی: کسى که در راه خدا هجرت کند، جاهاى امنِ فراوان و گسترده‏اى در زمين مى‏يابد. و فرمود: «قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ» (الزمر 10). یعنی: بگو: «اى بندگان من که ايمان آورده‏ايد! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهيزيد! براى کسانى که در اين دنيا نيکى کرده‏اند پاداش نيکى است! و زمين خدا وسيع است، (اگر تحت فشار بوديد مهاجرت کنيد) که صابران اجر و پاداش خود را بى‏حساب دريافت مى‏دارند».

اگر هیچکدام از این امورات برایش فراهم نشد و در شرایط اضطراری ذکر شده در سوال (کار سخت) قرار گرفت، او باید (در ابتدای روز) روزه بگیرد و اگر (در اثنای روز) احساس ناتوانی (در ادامه روزه اش) کرد (و ممکن بود دچار هلاکت شود) می تواند غذا یا آب بخورد تا از آنحالت بیرون آید، ولی در ادامه روز باید امساک کند و بعدا آنروز را در روزهایی که روزه گرفتن در آن آسانتر است قضا نماید»." فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء " ( 10 / 234 – 236 ).

و همچنین عبد الله بن محمد بن حميد وعبد العزيز بن باز رحمهما الله در فتوایی مشترک چنین حکم کردند: «اصل بر وجوب روزه رمضان است، و همه مکلفین مسلمان باید برای آن نیت داشته باشند، و درحالی صبح کنند که روزه هستند مگر کسانی را که شارع برای آنها رخصت قرار داده که صبح را روزه نباشند (یعنی از همان ابتدا روزه نباشند) و آنها عبارتند از : بیماران و مسافرین و کسانی که در معنای آنها قرار می گیرند، اما کسانی که کارهای سخت انجام می دهند داخل در عموم مکلفین هستند و آنها در معنای بیماران و مسافرین نیستند (و مانند آنها رخصت ندارند)، پس بر آنها واجب است هر روز نیت روزه رمضان داشته باشند و درحالت روزه صبح کنند، و اگر کارگری در اثنای روز دچار حالت اضطراری گشت می تواند برای دفع آن ضرورت افطار کند و سپس بقیه روز را امساک کند و آن روز را در وقت مناسبی قضا کند، اما کسی که دچار اضطرار نشود باید روزه اش را ادامه دهد، و این حکم همان چیزی است که دلایل شرعی از کتاب و سنت بر آن دلالت دارند..». "مجموع فتاوى ابن باز" (14/245).

و باز از این هیئت سوال کردند درباره مردی که در نانوایی کار می کند و با عطش و تشنگی شدید و سختی در کارش مواجه است، آیا او می تواند روزه نگیرد؟

جواب دادند: «برای این مرد جایز نیست که روزه اش را بخورد، بلکه بر او واجب است روزه بگیرد، و نانوایی در روز رمضان عذر شرعی برای نگرفتن روزه نیست، و او باید بر حسب تواناییش کار کند (تا بر او فشار نیاید)». " فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء " ( 10 / 238 ).

والله اعلم

وصلی الله وسلم علی محمد وعلى آله وأصحابه والتابعين لهم بإحسان إلى يوم الدين

سایت جامع فتاوای اهل سنت و جماعت

IslamPP.Com