قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

امتحان و آزمایش

به طور کلی ابتلاء و گرفتار شدن به مشکلات، سنت الهی در میان مخلوقات است و این مطلب به صورت واضح در قرآن بیان شده است؛ چنانکه می‌فرماید: 
{ وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الأرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ (١٦٥)} (انعام، 165)
«خدا است که شما را جانشینان زمین گردانید و برخی را بر برخی درجاتی بالا برد تا شما را در آنچه به شما داده است، بیازماید. بی‌گمان پروردگارت زود رسانندۀ عقاب است و او دارای مغفرت بی‌کران و رحمت فراوان است.»
{ إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الأرْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلا (٧)} (کهف، 7)
«ما همه ی چیزهای روی زمین را زینت آن کرده ایم تا ایشان را بیازماییم تا کدام یک کار نیکوتر می‌کند.»
{ إِنَّا خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا (٢)} (انسان، 2)
«ما انسان را از نطفه ی آمیخته آفریده‌ایم و چون او را می‌آزماییم، وی را شنوا و بینا کرده‌ایم.»
آزمایش (در معرض بلا قرار گرفتن) با رسیدن به قدرت و حکومت رابطه‌ای محکم و ناگسستنی دارد؛ چرا که سنت الهی چنین است که هیچ ملتی را به قدرت و حکومت نمی‌رساند مگر اینکه وجود گرانبهایش در کوره ی حوادث گداخته شود تا ناخالصی‌اش برطرف گردد و پاکان از ناپاکان جدا بشوند. گرفتار شدن به مشکلات و در بوته آزمایش قرار گرفتن سنتی است که امت اسلامی در فرآیند آن قرار می‌گیرد وهرگز در این سنّت تخلف و تغییری به وجود نخواهد آمد؛ زیرا خداوند مؤمنان را در بوته آزمایش قرار می‌دهد تا ایمانشان را از آلودگی ها بپیراید و سرانجام قدرت و حکومت را در زمین به دست بگیرند. از امام شافعی نقل است که مردی از او پرسید : برای انسان کدام بهتر است اینکه به قدرت و حکومت برسد یا اینکه مورد آزمایش قرار بگیرد؟ امام شافعی گفت : تا زمانی که در بوته آزمایش قرار نگیرد، به قدرت نخواهد رسید؛ زیرا خداوند، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد (صلوات الله علیهم) را مورد آزمایش قرار داد و وقتی صبر پیشه کردند، آنها را پیروز و حاکم گردانید. پس کسی گمان نبرد که از مصیبت رهایی می‌یابد و گرفتارشدن مؤمنان به سختیها و قرار گرفتن در معرض آزمایش قبل از رسیدن به قدرت، امری لازم و قطعی است تا پیراسته گردند و بنیان و نهاد آنها قوی و ریشه‌دار بشود و این ابتلا بر اساس رحمت الهی است تا پاک و منزه گردند . در معرض آزمایش قرار گرفتن داعیان علاوه بر اینکه سنت خدا است، راه بهشت را هموار می‌سازد؛ چنانکه پیامبر اکرم صلي الله عليه و سلم فرمود: بهشت با ناگواریها و سختیها احاطه شده است و دوزخ با شهوتها مورد احاطه قرار گرفته است . سپس در معرض آزمایش قرار گرفتن، راهی است که برای پدید آوردن گروهی که این دعوت را به دوش می‌گیرد و مسئولیتهای آن را انجام می‌دهد، جز آن راهی دیگر وجود ندارد. گرفتارشدن به مشکلات و در معرض آزمایش قرار گرفتن، راه تربیت امت اسلامی و راه شکوفایی استعدادها و نیروهای پنهان امت و راه پرداختن عملی به مسئولیتها و تکالیف و نیز راه شناخت حقیقت مردم و حقیقت زندگی است و برای این است تا پایدارترین و قوی‌ترین افراد، در دعوت باقی بمانند و اینها هستند که برای بر عهده گرفتن دعوت و صبر نمودن بر آن، شایستگی و صلاحیت خواهند داشت و امانتداران دعوت خواهند بود. 

حکمت آزمایشهای الهی و فواید آن
ابتلاء و در بوته آزمایش قرار گرفتن، حکمتهای متعددی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1- تصفیه و پاکسازی صفها:
آزمایش را خداوند وسیله‌ای برای پاکسازی و مشخص نمودن حق گرایان از باطل گرایان قرار داده است؛ زیرا قوت ایمان افراد در حالت طبیعی و آسایش مشخص نمی‌شود؛ بلکه در مصایب و مشکلات پرده از حقیقتها برداشته می‌شود؛ چنانکه خداوند فرموده است:
{ أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ (٢)} (عنکبوت، 2)
«آیا مردمان گمان برده‌اند همین که بگویند ایمان آورده‌ایم، به حال خود رها می‌شوند و ایشان آزمایش نمی‌گردند.»

2- تربیت گروه مسلمان:
در این مورد، سید قطب رحمه الله می‌گوید: «این راهی است که برای پدید آوردن گروهی که دعوت را بر عهده می‌گیرد و مسئولیتها و تکالیف آن را انجام می‌دهد، جز آن راهی وجود ندارد . این راه تربیت این گروه و وسیلة شناسایی و شکوفاساختن استعدادها و نیروهای پنهان گروه مسلمان و راه پرداختن عملی به مسئولیتها و تکالیف است و علاوه بر آن راه شناخت حقیقت مردم و حقیقت زندگی است و فلسفة آن، این است تا پایدارترین و قوی‌ترین افراد، برای دعوت باقی بمانند و این افراد برای بر عهده گرفتن و ادامة دعوت و صبر نمودن بر آن شایستگی و صلاحیت دارند و آنها امانتداران دعوت خواهند بود. 
3- پرده برداشتن از راز دلها:
در این مورد سید قطب رحمه الله می‌گوید: «و خداوند، حقیقت دلها را پیش از ابتلاء و در معرض آزمایش قرار گرفتن می‌داند، اما ابتلاء باعث می‌شود آنچه برای خداوند آشکار است برای وضعیت پیرامون نیز آشکار گردد.» 
4- آمادگی حقیقت برای بر عهده گرفتن امانت:
در این مورد صاحب فی ظلال القرآن می‌گوید: «و خداوند هرگز نمی‌خواهد مؤمنان را به وسیلة آزمایش و امتحان عذاب و آزار نمایند؛ بلکه این نوع تمرین و آمادگی حقیقی برای بر عهده گرفتن امانت الهی است و نیازمند تمرین ویژه است که با تحمل رنج و مشقت فراوان کامل می‌گردد و باید بر خدا اعتماد نمود و همواره از او یاری طلبید. یقیناً خدا آنان را از پاکیها و پلیدیها پاک می‌سازد و استعددها و نیروهای نهفتة آنان را شکوفا و فعال می‌سازد. پس وجودشان استوار و محکم می‌گردد و صیقل داده می‌شود و توانایی آنان بیشتر و سرشت آنان قوی‌تر و ارتباطشان با خداوند محکم‌تر می‌گردد و یقیناً خداوند از دو خوبی یکی را بهره آنان می‌نماید یا پیروزی یا پاداش الهی و اینها کسانی هستند که نهایتاً بعد از آمادگی و آزمایش شدن، پرچم را به دست می‌گیرند و نسبت به آن امانتدار خواهند بود.»
5- شناخت حقیقت وجود:
در این مورد صاحب فی ظلال القرآن می‌گوید: «این بدان خاطر است تا اهل دعوت در حالی که به طور عملی و در دنیای واقعیت به زندگی و جهاد می‌پردازند، حقیقت خویش و حقیقت وجود انسانی و اسرار پنهان آن را بدانند و در حالی که شاهد کشمکش ارزشها و مبادی دعوتشان با شهوات و امیال وجودشان هستند و اصطکاک پیدا می‌کند، به حقیقت گروهها و جوامع آگاه شوند و راههای ورودی شیطان را به درون و همچنین لغزشگاهها و پرتگاهها را شناسایی نمایند.» 
6- شناخت ارزش و اهمیت:
در این مورد صاحب فی ظلال القرآن می‌نویسد: « این برای آن است تا دعوت، نزد داعیان از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار باشد و به اندازه مشکلات و بلاهایی که در راه گسترش دعوت و به اندازه چیزهای گرانبهایی که در راه آن فدا می‌کنند، جایگاه دعوت بالا باشد و بعداً در آن در هر شرایطی کوتاهی نورزند.» 
7- دعوت به سوی دین:
صبر نمودن و بردباری مؤمنان در گرفتاریها و آزمایشها، از نظر اسلام آرام و ساکت محسوب می‌گردد و این عامل موجب وارد شدن مردم به دین اسلام می‌گردد و اگر مؤمنان سست و ناتوان باشند، هیچ کس دعوت آنها را نخواهد پذیرفت. بر اثر دارابودن اسلام از چنین خصوصیتی بود که افرادی که نزد پیامبر می‌آمدند و ایمان می‌آوردند آن حضرت صلي الله عليه و سلم از آنان می‌خواست تا برای تبلیغ دین اسلام نزد قومشان بروند و در برابر تکذیب و آزارهایشان شکیبا باشند و به مجاهدت و تلاش خویش ادامه دهند تا بر اثر آن قوم و قبیله‌اش دعوت اسلام را بپذیرند. 
8- جذب نمودن برخی عنصرهای قوی برای دعوت:
پایداری مسلمانان و جانفشانیهای آنان، انسانهای قوی را به پذیرفتن این عقیده علاقمند می‌نماید؛ چنانکه به خاطر صلابت و پایداری ایمانی داعیان صدر اسلام، بزرگ‌ترین شخصیتها که بعداً مایة فخر جهان اسلام قرار گرفتند، به اسلام گرویدند. 
9- بالا رفتن درجات نزد خدا موجب کفارة گناهان:
رسول خدا صلي الله عليه و سلم فرمود: هیچ خاری یا بالاتر از آن به مؤمن اصابت نمی‌کند مگر اینکه باعث ارتقای مقام وی و محو گناهی از گناهانش می‌شود . مقام و منزلتی که بندگان با مشکلات و آزمایشها به آن نائل می‌گردند با عمل خود به آن نمی‌توانند دست یابند؛ پس خداوند او را در معرض آزمایش قرار می‌دهد تا مقام او را بالا ببرد؛ چنانکه قرار گرفتن در بوته آزمایش، راهی برای زدوده شدن گناهان و بدیهای مسلمان است . و فوایدی دیگر نیز دارد که برخی عبارتند از: شناخت قدرت پروردگار؛ شناخت فروتنی و شکستگی بنده؛ اخلاص؛ بازگشتن و روی آوردن به خدا؛ زاری و دعا و بردباری نسبت به کسی که دچار مصیبت می‌شود؛ گذشت، شکیبایی؛ همچنین شکر و مهربانی از دیگر نتایج آزمایشهای الهی می‌باشند. 
پیامبر اکرم صلي الله عليه و سلم و اصحاب و یارانش در معرض انواع متعددی از آزمایشها مانند: تلاش قریش برای منصرف کردن ابوطالب از پشتیبانی پیامبر و یارانش؛ زشت جلوه دادن چهرة دعوت؛ آزار تازه مسلمانان؛ تقاضای تبدیل کوه صفا به طلا؛ کمک گرفتن از یهودیان در مجادله با پیامبر؛ جنگ تبلیغاتی در مراسم حج علیه دعوت و پیامبر اکرم صلي الله عليه و سلم ؛ تحریم اقتصادی پیامبر و بنی‌هاشم و بنی عبدالمطلب؛ آزار جسمی و انواع دیگری از آزمایشها و بلاها قرار گرفتند.

الگوی هدایت (تحلیل وقایع زندگی پیامبر اکرم)، جلد اول، مؤلف : علی محمّد صلّابی، مترجم : هیئت علمی انتشارات حرمین.