اصول تربيت اسلامي
الحمدالله رب العالمين، والعاقبه للمتقين، ولاعدوان الا علي الظالمين، والصلاه والسلام علي محمد الذي ارسله ربه رحمه للعالمين و علي آله و صحبه اجمعين.
تربيت فرزندان
يكي از محورهاي اساسي بناي كاشانه سالم و پاسداري از هويت و ويژگي‌هاي آن، اهتمام تام و تمام به آموزش و پرورش فرزندان است و لازم به يادآوري است كه معني تربيت و پرورش بسيار گسترده‌تر از معني تعليم و آموزش است.
تربيت: به معناي بارآوردن و رشد بخشيدن به فرزند تا رسيدن گام به گام به مرحله كمال است و همه جوانب تربيت مادي و جسمي، نفسي و روحي و عقلي و فكري و رفتاري و اجتماعي را شامل مي‌شود.
تعليم: جزئي از تربيت به شمار مي‌آيد و متضمن در اختيار گذاشتن معلومات مورد نياز كودكان براي اصلاح امور زندگي است كه تنها به جنبه عقلي و انديشه و ارتباط پيدا مي‌نمايد. اما تربيت همه جوانب جسمي، عقلي، شخصيتي، معنوي و ديگر جوانب وجودي او را شامل مي‌شود.
براي رشد و بالندگي فرزندان هم تعليم لازم است و هم تربيت. زيرا آنان امانت‌هايي هستند كه به پدر و مادران‌شان سپرده شده‌اند. رسول خدا صلی الله علیه وسلم ميفرمايد: «بهترين هديه والدين به فرزندان خود، تربيت خوب آنها است».( ترمذي)
امام محمد غزالي رحمه الله ميفرمايد:
«بايد دانست كه روش تربيت فرزندان يكي از مهم‌ترين و اساسي‌ترين امور زندگي است. فرزندان نزد والدين‌شان امانت‌اند. و قلب پاك آنها گوهرهاي گرانبها و بي‌غل و غشي است كه از هرگونه نقش و تصوير خالي‌اند و پذيراي هرگونه نقشي مي‌باشند و به هر سويي كه خواسته شود، متمايل مي‌شوند. و چنانچه به كار و گفتار خير و آموزنده عادتشان دهند، براساس آنها بزرگ مي‌شوند و سعادت دنيا و آخرت را كسب ميكنند و پدر و مادر و معلم و مربي نيز با آنان سهيم خواهند بود.
اما چنانچه به شرارت و بدكاري خو كنند و همچون چهارپايان مورد بي‌مهري و بي‌توجهي قرار گيرند، بدبخت و بد سرانجام شده و نابود مي‌گردند. و والدين و معلم و مربي ـ كه در مورد تعليم و تربيت‌شان كوتاهي كرده باشند ـ در مجازات گناه و خلافكاري آنها شريك خواهند بود. خداوند متعال ميفرمايد:
« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا »(التحريم / 6)
«اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، خود و خانواده‌هايتان را از (عذاب) آتش مصون نماييد».
1- تربيت ايماني
سلامت عقيده و ايمان انسان‌ها روح رسالت اسلام است كه به وسيله كاشتن نهال اركان ايمان به خداوند و ملائك و كتاب‌هاي آسماني و پيامبران و جهان آخرت و قضا و قدر در قلب و روح آنان تحقق پيدا مي‌نمايد.
معلم و مربي پيش از هرچيز لازم است با زبان ساده و دلائل قابل درك بر روي اثبات وجود خداوند و توحيد و يكتاپرستي تلاش كنند و سعي نمايند كه نهال محبت خداوند و شكر نعمت‌ها و بخشش‌هاي او را در دل كودك بنشانند و او را متوجه اين حقايق بنمايند كه حاكم و فرمانرواي مطلق در دنيا با ايجاد جاندار و بي‌جان و در آخرت با زنده نمودن و حساب و كتاب تنها از آنِ خداوند است.
پس از آن معلم و مربي كودك را با منزلت و عظمت قرآن آشنا نمايند و به او بگويند كه قرآن به خاطر آن‌كه كلام و هدايت خداوند است با ديگر كتاب‌ها كه از آنِ انسان‌هاست، بسيار فرق دارد و ابتدا روخواني و سپس روش حفظ بعضي يا همه قرآن را به او بياموزند. به ويژه تلاش كنندكه كودكان چهار جزء آخر آن را حفظ كنند. زيرا خداوند متعال ميفرمايد:
« هَذَا الْقُرْآَنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ »(الاسراء / 9)
«اين قرآن (مردم را) به راهي رهنمايي مي‌نمايد كه مستقيم‌‌ترين راه‌ها (براي رسيدن به سعادت دنيا و آخرت) است».
همچنين رسول خدا صلی الله علیه وسلم ميفرمايد:
«بهترين شما كساني هستند كه قرآن را بياموزند و آن را به ديگران آموزش بدهند».( بخاري و مسلم و ابوداود.)
يكي از روش‌هاي تربيت قرآني اهتمام به آموزش سوره‌هاي «نور و لقمان و حجرات» به كودكان است.
پس از آن مربي براي ايجاد و تقويت محبت رسول خدا صلی الله علیه وسلم در دل كودك تلاش نمايد و به او بفهماند كه حضرت محمد صلی الله علیه وسلم آخرين و گرامي‌ترين پيامبران است و پيروي از سنت و روش او و حفظ فرموده‌هايش ـ قبل از همه «اربعين امام نووي» بسيار ضروري است.
و بعد از آن نهال محبت نيك مردان و پيشگامان «ايمان و عمل صالح» به ويژه فضيلت و كرامت اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وسلم را در دل او بر زمين بنشاند. زيرا آنان به رسول خدا صلی الله علیه وسلم آگاهانه ايمان آوردند و از او پشتيباني كردند و از نوري كه براي رسول خدا صلی الله علیه وسلم نازل گرديده بود، بهره گرفتند و به راستي پيروز و سعادتمند گرديدند.
همچنين مربي لازم است كه عشق به ايمان و جهاد در راه خداوند و رويارويي با دشمنان اسلام و مسلمانان را در دل‌شان تقويت نمايد. به ويژه دشمناني كه كينه مسلمانان را در دل دارند و برعليه آنها توطئه‌چيني ميكنند و به سرزمين و اموال و آبروي آنان تعرض مي‌نمايند. و به آنها بياموزند كه مدام براي رويايي با آنها لازم است امكانات و تداركات مادي و معنوي ضروري را فراهم كنند تا در موقع مناسب بتوانند سرزمين‌هاي اشغال شده مسلمانان را آزاد و حقوق از دست رفته آنها را دوباره به دست بياورند.
ممكن است آموزش صحيح حديث زير به آن‌چه كه گفته شد به صورت مطلوب مثمرثمر باشد. ترمذي از ابن عباس رضی الله عنه روايت مي‌نمايد كه: روزي همراه رسول خدا صلی الله علیه وسلم بودم. ايشان خطاب به من فرمود:
«اي نوجوان، مسائلي را به تو مي‌آموزم. (به آنها خوب توجه كن). از هدايت خداوند محافظت كن تا خداوند از تو محافظت نمايد، خداوند را حاضر و ناظر بدان، تا او را پيشِ روي خود ببيني، هرگاه خواسته‌اي داشتي، آن را تنها از خداوند بخواه! و هرگاه به كمكي نياز پيدا كردي تنها از خداوند استعانت كن! بدان اگر همه مردم با هم دست به يكي كنند و بخواهند نفعي را به تو برسانند، هيچ نفعي را به جز هماني كه خداوند قرار داده است، به تو نخواهند رسانيد. و اگر همه با هم جمع شوند تا زياني را متوجه تو بنمايند، جز همان زياني را كه خداوند مقدر كرده به تو نخواهند رسانيد، قلم‌ها از نوشتن بازايستاده و صحيفه‌ها خشك شده‌اند».( الاربعين النوويه.)
در روايت‌هاي ديگر ـ به جز روايت ترمذي ـ در ادامه آن حديث آمده است:
«... در آسايش خداوند را فراموش مكن، تا او هم تو را در سختي‌ها فراموش ننمايد. بدان آن‌چه كه برايت پيش نيامده، قرار بر آن بوده كه براي تو اتفاق نيفتد. و آن‌چه را كه برايت روي داده، قرار نبوده كه براي تو پيش نيايد. بدان كه پس از صبر نوبت پيروزي است و به دنبال گرفتاري نوبت گشایش و پس از هر آزردگي نوبت آسودگي است».
هرگاه كودكي معناي اين حديث را به خوبي بفهمد و به آن ايماني استوار پيدا نمايد، از شخصيتي قوي و بااراده برخوردار خواهد شد كه با همه سختي‌ها و مشكلات مقابله خواهد نمود.
2- تربيت بدني
سلامت شخصيت انساني و توانايي جسماني دو پايه اساسي پرورش درست فرزندان است. زيرا عقل سالم در بدن سالم است و لازمه عمل به مسئوليت‌هاي زندگي برخورداري از توانائي جسمي مي‌باشد و ضعف و سستي جسمي مانع از قيام به بسياري از مسئوليت‌ها مي‌شود.
خداوند متعال بر بندگان خود به خاطر برخوردار نمودن آنها از بهترين خلقت و آفرينش منت نهاده و فرموده است:
« لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ »(التين / 4)
«ما به راستي انسان را (از نظر جسم و روح) در بهترين شكل و زيباترين سيما آفريده‌ايم».
و پيامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه وسلم ميفرمايد:
«مؤمن قوي و توانا نزد خداوند بسيار محبوب‌تر و بهتر است از مؤمن ضعيف و ناتوان و در هر يك (به درجاتي) خير و منفعت وجود دارد». مسلم
و موفقيت در عرصه تربيت بدني به تمرين‌هاي ورزشي مانند: شنا و دويدن و اسب و دوچرخه‌سواي و ... بستگي دارد.
3- تربيت عبادي
عبادت در اسلام ثمره و بازتاب طبيعي ايمان و عقيده و دليل وجود و درستي آن است. كودكان پيش از بلوغ تكليفي متوجه آنان نمي‌شود. زيرا رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده است: «سه نفر داراي مسئوليت نيستند» ديوانه تا زماني كه بهبود مي‌يابد. خوابيده تا زماني كه از خواب برمي‌خيزد و كودك تا وقتي كه به سن بلوغ مي‌رسد».
اما آماده‌سازي كودك براي گام نهادن به مرحله بلوغ و پس از آن از نظر ديني و شرعي به تربيت و پرورش عبادتي او نيازمند است تا عبادت به عنوان بخشي حياتي و ريشه‌دار در زندگي و رفتار او مبدل گردد و او را به ضرورت ارتباط با خداوند و استقامت در اداي اوامر و اجتناب از نواهي به صورت مداوم يادآور شود.
عادت دادن كودكان به عبادت از سن هفت سالگي آغاز شود و در سن ده‌سالگي مورد تأكيد قرار گيرد. زيرا رسول خدا صلی الله علیه وسلم ميفرمايد:
«فرزندان خود را در هفت سالگي به اداي نماز فرمان بدهيد و در ده سالگي ـ چنانچه آن را ترك كنند و با تشويق و ترغيب حاضر به خواندن آن نبودند ـ آنان را تنبيه بدني نماييد».( ابوداود)
عمر هفت سالگي سرآغاز تعليم و تمرين و عادت دادن است و عمر ده سالگي زمان تثبيت رفتار و پايبندي است. چنانچه كودكان در مورد عبادت اهمال و تنبلي نمايند، بايستي تنبيه مناسب بشوند.
سرپرست كودك در مورد اداي نماز و ديگر مسئوليت‌هاي كودك بايد مراقبت لازم را انجام دهند و در مورد آن به هيچ وجه كوتاهي ننمايند زيرا خداوند ميفرمايد:
« وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا »(طه / 132)
«خانواده خويش را به نماز خواندن فرمان بده! و خود نيز بر اقامه آن ثابت‌قدم باش».
4- آموزش زبان عربي و علوم مفيد
زبان عربي كليد فهم قرآن و سنت و بستر علوم و معارف مختلف شريعت اسلامي است و چنانچه كودك زبان عربي را به خوبي بياموزد، در جهت فهم دين خداوند و درك مقاصد و اهداف آن تواناتر خواهد گرديد.
آموزش علوم ديگري مانند: زبان‌هاي خارجي، علوم انساني، رياضي، تاريخ و جغرافيا و دانش بهداشت و مقدمات پزشكي و مهندسي و ستاره‌شناسي، با توجه به ذوق و علاقه آنها مفيد و ضروري است.
5- تربيت اخلاقي
آداب پسنديده و اخلاق اسلامي در واقع بستر و عرضه دينداري هستند. در روايتي آمده است كه: «اخلاق ظرف دين است».( ابوداود) هم چنين اخلاق خوب و صحيح پايه سرشت‌ها و طبيعت‌ها و عادات و زمينه رشد و تكامل شخصيت انسان و نشانه هدايت و پرهيزكاري و التزام صحيح به مسئوليت‌هاي شرعي برگرفته از قرآن است.
برخي از با ارزش‌ترين و مهم‌ترين مسئوليت‌هاي اخلاقي عبارتند از: صداقت و صراحت در گفتار، امانتداري، آرامش و بردباري، عفت زبان، پاكي درون از حقد و كينه و پرهيز از رفتارها و اخلاق مخالف آنهاست. رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده است:
«به كودكان خود احترام بگذاريد و به خوبي آنها را تربيت كنيد».( ابن ماجه)
همچنين ميفرمايد:
«هيچ هديه‌اي از طرف والدين براي كودكان خود بهتر از تربيت خوب نيست».
خير و بركت خوش اخلاقي در طي زندگي، انسان را تنها نخواهد گذاشت و او را براي دست‌يابي به همه فضايل ترغيب خواهد كرد و براي رسيدن به قله‌هاي دينداري و مروت و شخصيت، او را ياري خواهد نمود. در روايتي ـ هرچند سند آن ضعيف است ـ آمده: «خوش اخلاقي باعث به دست آوردن خير دنيا و آخرت خواهد شد».( طبراني در الكبير)
معيار تفاوت ميان حُسن اخلاق و سوء اخلاق به روشي كه رسول خدا صلی الله علیه وسلم در پيش مي‌گرفت، به كوكان آموزش داده شود، او ميفرمايد:
«خير و نيكي در حُسن اخلاق است و گناه آن است كه دل ناپسندش شمارد و نخواهد مردم از آن مطلع شوند».( مسلم و ترمذي.)
برّ و خير واقعي در عبادت خداوند و خدمت به مردم قرار دارد. آنهايي كه اهل اخلاق پسنديده‌اند، به اين بشارت رسول خدا صلی الله علیه وسلم بايد خوشحال باشند كه:
«محبوب‌ترين شما آنهايي هستند كه از اخلاق بهتري برخوردارند، و صبر و تواضع بيشتري را دارند، با ديگران الفت ورزند، و ديگران نيز دوستشان مي‌دارند و مبغوض‌ترين شما نزد من، آدم‌هاي سخن‌چين‌اند كه ميان دوستان دشمني ايجاد ميكنند و به دنبال عيب‌تراشي براي اشخاص بي‌گناهند».( طبراني در معجم الصغير والاوسط)
همچنين اصول حُسن اخلاق عبارتند از : رفتار و گفتار درست با پدر و مادر، رعايت ادب و احترام خانواده و برادر و دوستان و همسايگان و با همه مردم در محل كار و كوچه و خيابان و اماكن عمومي و غيره است.
6- تربيت معنوي
والدين بايد به اين بخش از تربيت اهتمام بيشتري بورزند، زيرا اين نوع از تربيت، زمينه‌ساز رشد احساسات و عواطف، تهذيب، تزكيه و شفافيت آنهاست و موجب رشد شخصيت كودكان مي‌گردد از طرفي ديگر تربيت معنوي و روحاني باعث تعالي نفس، صفاي روح و سلامت رواني او از انواع بيماري‌ها و رذايل اخلاقي مي‌گردد و آرامش و آسودگي را براي او به ارمغان مي‌آورد علاوه بر اين چنين تربيتي خشيت خداوند و تفكر در عظمت و ادراك اسرار آفرينش و التزام به اوامر او را در آنان تقويت خواهد نمود. خداوند متعال در اين‌باره ميفرمايد:
« إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آَيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ »(الأنفال / 2)
«مؤمنان واقعي تنها كساني هستند كه هر وقت نام خدا برده شود، دل‌هايشان هراسان مي‌گردد (و در انجام نيكي‌ها و خوبي‌ها بيشتر مي‌كوشند) و هنگامي كه آيات او برايشان خوانده شود، بر ايمان‌شان افزوده مي‌شود و به پروردگار خود توكل مي‌نمايند.».
7- تربيت اجتماعي
تربيت اجتماعي به معني روابط صحيح و سنجيده با همه قشرهاي جامعه اعم از بزرگ و كوچك و خويشاوندان، بيگانگان و همسايه‌هاست. كودك بايد از جرأت همراه با ادب و احترام لازم براي اثبات شخصيت خود برخوردار گردد و دودلي و خجالت باعث منزوي گرديدن او نشود. در جهت تحقق اين منظور لازم است كودكان همراه با پدر و مادر يا مربي در مجالس و محافل حضور پيدا كنند. براي مثال زماني كه ابن عباس در شرايطي كه كودكي بيش نبود حضرت عمر بن خطاب رضی الله عنه او را به مجلس بزرگان اصحاب مي‌برد.
لازم است كارهايي مانند كارهايي كه در حد توان كودكان است مانند: امانت دادن، امانت گرفتن و خريد و فروش اندك به آنان سپرده شود و به آنها و آموزش داده شود كه آغازگر سلام و احوال‌پرسي باشند و درست پاسخ سلام ديگران را بدهند.
هرگاه كودكي بيمار شد پدر و مادر از او مراقبت كنند و خويشاوندان، دوستان و همسايگان از او عيادت نمايند و او را در مورد انتخاب دوست و رفيق راهنمايي كنند. دوستي و ياري،دست دادن و كمك به آنها را براي انجام دادن كارهاي درسي و درست فراموش نكنند آنها را با بدي‌ها آشنا نموده و زشتي و عواقب زيان‌آورشان را به آنها يادآوري كنند و همچنين آنان را با امور خير و نيكي آشنا سازند و فوائد و دستاوردهايش را به آنها بياموزند و از گناه و معصيت آنها را دور بدارند. در واقع اين نوع از تربيت زمينه‌ساز محبت، دوستي و عشق به خير، نيكي و مهرباني با مردم و همكاري با آنها و پرهيزكاري مي‌شود.
اين روايت بيانگر نمونه‌اي از روش زيباي رسول خداست. انس رضی الله عنه روايت نموده كه رسول خدا صلی الله علیه وسلم بهترين مردم در حُسن اخلاق بود. من برادر كوچكي داشتم كه به شوخي او را ابوعمير ندا مي‌كرديم. هرگاه رسول خدا صلی الله علیه وسلم به منزل ما مي‌آمد، خطاب به برادر كوچك ما مي‌فرمود: «ابوعمير با گنشجك كوچكت چكار مي‌كني؟»
8- آموزش فني و حرفه‌اي
فعاليت و كار از فقر و ناتواني پيشگيري مي‌نمايد و آموزش حرفه‌هايي مانند: كشاورزي، صنعت، تجارت، خياطي، آهنگري، جوشكاري، بنايي، نساجي و همچنين حرفه‌هاي جديدي مانند: آموزش كامپيوتر، اينترنت، الكترونيك، مهندسي، مكانيكي، لوله‌كشي و ...، همه مفيدند و از نظر شريعت اسلامي واجب كفايي به شمار مي‌آيند. (مغني المحتاج، ج 4، ص 21.)
و اين موضوع با اين آيه قرآن در ارتباط است كه:
« وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آَنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ »(النساء / 6)
«يتيمان را بيازماييد تا آن‌گاه كه به سن ازدواج مي‌رسند، اگر از آنان صلاحيت و حُسن تصرف را ديدي، اموالشان را به ايشان تحويل بدهيد».
علماي همه مذاهب بر اين باورند كه آموزش فنون و حرفه‌ها به كودكان هر يك با توجه به علاقه و استعدادشان واجب است، اما معامله كودكاني كه به سن بلوغ نرسيده‌اند، بايد با اجازه اولياء آنها باشد.
9- تربيت عاطفي و انساني
منظور از تربيت عاطفي تقويت جنبه‌هاي انساني كودكان مانند: احساس لذت و احساس درد، شادماني، اندوه، ايثار، حب نيكي و تنفر از بدي است.
قرآن به برخي از اين عواطف و احساسات مانند: محبت متبادل ميان خداوند و بندگانش اشاره نموده و ميفرمايد:
« وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَالَّذِينَ آَمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ »(البقره / 165)
«برخي از مردم هستند كه غير از خداوند، خداگونه‌هايي را برمي‌گزينند، و آنها را همچون خدا دوست مي‌دارند، اما كساني كه ايمان آورده‌اند، خداوند را بسيار بيشتر دوست دارند».
همچنين ميفرمايد:
«فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ » (المائده / 54)
«خداوند مردمي را به جاي ايشان خواهد آورد كه خداوند دوستشان مي‌دارد و آنان نيز خداوند را دوست مي‌دارند، نسبت به مؤمنان نرم و فروتن بوده و در برابر كافران قاطع و نيرومند هستند».
و در جاي ديگر ميفرمايد:
« وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ » (الحشر / 9)
«آنهايي كه پيش از آمدن مهاجران خانه و كاشانه (اسلام) را آماده كرده‌اند و ايمان را (در دل خود استوار داشتند) كساني را كه به نزد آنها مهاجرت نموده دوست مي‌دارند و از درون به چيزهايي كه به مهاجران داده شده احساس رغبت و نياز نمي‌نمايند و ايشان را بر خود ترجيح مي‌دهند، هرچند كه خود سخت نيازمند هستند».
و در سنت نبوي آمده است كه «ايمان هيچ يك از شما كامل نيست مگر آن‌كه مرا از پدر، مادر و همه مردم بيشتر دوست بدارد».( بخاري و مسلم و نسايي)
«هيچ يك از شما ايمانش كامل نيست مگر آن‌كه هرچه را كه براي خود دوست مي‌دارد، براي برادر (مسلمانش) نيز دوست بدارد».( بخاري و مسلم وترمذي ونسايي.)
و منظور از محبت رسول خدا صلی الله علیه وسلم محبت و عشق به رسالت و احكام شريعت اوست.
رفتار محبت‌آميز، مهربانانه، بازي، شوخي، بوسيدن، نوازش، هديه دادن و خوشرويي به هنگام آمد و رفت، اهتمام و پرس وجو در مورد كودكان فرق نمي‌كند يتيم يا غير يتيم دختر يا پسر باشد، سبب رشد عاطفي و احساسي آنها مي‌شود. همچنين مساوات ميان آنها در محبت، هديه دادن، اعتدال در محبت و خشونت براي جلوگيري از ايجاد عقده در كودكان ضروري است و به شدت با پديده دخترستيزي كه جزو فرهنگ و عادت اعراب عصر جاهليت بوده لازم است مقابله بشود. قرآن در اين رابطه مي‌گويد:
« وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ (58) يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ» (النحل / 58-59)
«هنگامي كه به يكي از آنها مژده تولد دختر داده مي‌شد (از فرط ناراحتي چهره‌اش تغيير مي‌كرد و) صورتش سياه مي‌گرديد و از خشم و اندوه مملو مي‌شد و به خاطر اين مژده بدي كه به او داده شده از قوم و قبيله‌اش خود را پنهان مي‌كرد. (و سرگشته و حيران به خود مي‌گفت:) آيا اين ننگ را بر خود بپذيرد، (و دختر را نگاه دارد) و يا او را زنده به گور سازد، به راستي بسيار بد قضاوت مي‌كردند و تصميم مي‌گرفتند».
همچنين خانواده را از بدرفتاري با كودكان يتيم و سوء استفاده از اموال و زيرپا نهادن حقوقشان برحذر مي‌دارد و ميفرمايد:
« وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ » (الاسراء / 34)
«به اموال ايتام نزديك نشويد مگر آن‌كه به بهترين وجه (و به نفع آنها باشد) تا زماني كه به حد بلوغ و پختگي مي‌رسند».
همچنين ميفرمايد:
« إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا» (النساء/10)
«بي‌گمان كساني كه اموال ايتام را به ناروا و ستم‌گرانه مي‌خورند، انگار آتش را در شكم‌هايشان مي‌ريزند، و در روز قيامت به آتش سوزاني خواهند سوخت».
خلاصه سخن اين است كه تربيت عاطفي و روحي به وسيله احترام گذاشتن به كودكان و محبت كردن و اهتمام ورزيدن به آنها تحقق مي‌يابد و شخصيت آنها براي زندگي سالم تقويت مي‌شود.
10- تربيت فكري
همگام با رشد جسمي و تربيت بدني توجه به رشد فكري و تقويت عقلي كودكان ضروري است و حتي در اولويت قرار دارد؛ زيرا نقطه تفاوت اساسي انسان با حيوان برخورداري انسان از نيروي تعقل و انديشيدن است. از طرف ديگر عقل ابزار دانش و معرفت و لازمه مكلف بودن مي‌باشد و انسان را به سوي هدايت، سعادت و پرهيز از شر و شقاوت ارشاد مي‌نمايد.
تفكر و انديشيدن از نظر اسلام واجب و فريضه‌اي است و هدف از تربيت فكري رسيدن به استقلال فكري و عقلي در حدود ضوابط و توجيهات ديني و قرآني است كه انسان را به تأمل و تعقل در آفرينش آسمان‌ها و موجودات زمين فرا مي‌خواند تا از اين طريق به حقانيت وجود، توحيد و يكتاپرستي پي ببرند، و از تقليد و همرنگي كوركورانه فرهنگ و آداب نادرست آباء و اجداد پرهيز نمايند و تحت تأثير شرايط نامطلوب اجتماعي قرار نگيرند.
همه آن‌چه بيان گرديد برگرفته از صدها آيه قرآن است كه انسان‌ها را به تعقل و انديشيدن در مورد پديده‌ها وامور مختلف و ايمان به عدالت و حقانيت قوانين شريعت خداوند فراخوانده است. براي مثال از پايان بسياري از آيات قرآن اين جملات زيبا و پرمحتوي آمده‌اند كه:
« فِي ذَلِكَ لَآَيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» (الروم / 24)
«در اين مورد براي آنهايي كه انديشه مي‌نمايند، نشانه‌هايي (در ازاي وجود وحدانيت خداوند وجود دارند».
« إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآَيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ » (آل عمران / 190)
«مسلماً در آفرينش آسمان‌ها و زمين، آمد و رفت، شب و روز، نشانه‌ها و دلائلي براي خردمند است».
11- تربيت بهداشتي
يكي از ويژگي‌هاي خانواده مسلمان برخورداري افراد آن از سلامت جسمي و روحي است؛ زيرا رعايت بهداشت و نظافت، يكي از شعارهاي اساسي اسلام است، و همه مسلمانان را به مراعات پاكي در جسم، لباس، مسكن، محل كار و معابر عمومي و ...، فرا مي‌خواند و آنان را به رعايت مقررات خاص انساني مانند: گرفتن ناخن، كندن موي بغل، تراشيدن موي شرمگاه، شستن دست‌ها قبل و بعد از صرف غذا، مسواك زدن، گردانيدن آب در دهان و بيني تشويق نموده است. همچنين در مناسبت‌هاي مختلفي مانند: روزهاي حج، روزهاي عيد و شركت در اجتماعات و به هنگام مناسك حج كه دست كم يك بار در هفته بايد استحمام نمود، اسلام مردم را به غسل و نظافت دعوت نموده است.
همچنين فعاليت‌هاي ورزشي و پرهيز از پرخوري و گفتن: «بسم الله الرحمن الرحيم» در آغاز و الحمدالله بعد از صرف غذا، مراجعه به پزشك متخصص و پرهيز از بيماري‌هاي مسري مانند جذام، سل و طاعون براي سلامت و تندرستي جسمي بسيار مفيد خواهند بود؛ زيرا رسول خدا صلی الله علیه وسلم ميفرمايد:
«هر دردي را درماني است، هرگاه دارويي براي دردي درست تشخيص داده شود، براساس سنت و رضايت خداوند، آن را بهبودي خواهد بخشيد».( مسلم و احمد.)
همچنين رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده است:
«حيوانات بيمار و حيوانات سالم را بر سر يك آبشخور جمع نكنيد».( احمد و ابوداود و نسايي.)
برخي از دستورات بهداشتي و پيش‌گيرانه در اسلام عبارتند از:
- خوابيدن بر روي طرف راست.
- خوابيدن پس از نماز عشاء.
- سحرخيزي براي نماز صبح و آماده شدن براي رفتن به سر كار. بيهقي روايت مي‌نمايدكه در سپيده دمي رسول خدا صلی الله علیه وسلم به خانه حضرت فاطمه رفت و او را در حال خواب مشاهده فرمود و بيدارش نمود و فرمود: «برخيز و روزي پروردگارت را شاهد باش».
و در اين زمينه براي آگاهي از آداب طبي و بهداشتي در سنت رسول خدا صلی الله علیه وسلم لازم است به طب نبوي كه بهترين مرجع آن كتاب «زادالمعاد» ابن القيم جوزيه است مراجعه شود.
12- تربيت زيبايي و آراستگي
خداوند انسان و نظام هستي را به بهترين و زيباترين صورت آفريده و ميفرمايد:
« الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ » (السجده / 7)
«كسي كه هرچه را آفريده به بهترين و زيباترين شيوه آفريده است».
و ميفرمايد:
« لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ» (التين / 4)
«به راستي ما انسان‌ها را به بهترين و زيباترين تركيب آفريده‌ايم».
محافظت از زيبايي‌هاي موجود در محيط زندگي مقتضي آن است كه انسان به زيبايي و آراستگي مشروع اهتمام لازم را بدهد؛ زيرا خداوند متعال ميفرمايد:
« يَا بَنِي آَدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ (31) قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آَمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآَيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ » (الاعراف / 31-32)
«اي فرزندان آدم! در هر مسجد و عبادت‌گاهي خود را (با لباس مادي كه عورت شما را مي‌پوشاند و با لباس معنوي تقوا) بياراييد و بخوريد و بياشاميد ولي اسراف و زياده‌روي نكنيد؛ زيرا خداوند اسراف‌كاران را دوست نمي‌دارد * (اي پيامبر به آنان) بگو: چه كسي زيبايي‌ها و مواهب و نعمت‌هاي حلالي را كه خداوند براي بندگانش آفريده، حرام نموده؟! بگو: (اين نعمت‌ها و زيبايي‌هاي حلال) در اين جهان براي افراد با ايمان است (و ديگران نيز از آن بهره‌مند مي‌شوند اما) در جهان آخرت اين‌ها همه در اختيار مؤمنان قرار مي‌گيرد. اين‌گونه آيات (خود را) براي كساني توضيح مي‌دهيم كه آگاهند و مي‌فهمند».
منظور از تربيت زيبايي و آراستي اين است كه كودكان از جنبه‌هاي زيبايي و آراستگي جسم و لباس خود محافظت نمايند و از همه مظاهر زشت و ناپاكي و غيربهداشتي در بدن، لباس و محل درس، سكونت، كوچه، خيابان، پارك و مراكز تفريحي و عمومي دوري كنند و به خاطر جلوگيري از ضرر و زيان به محيط زيست و انسان و حيوان از ريختن آشغال و اشياء اضافي در آن محل‌ها خودداري نمايند و آن را به روشي مطلوب نابود كنند.
13- تربيت جنسي
پدر و مادر به صورت تدريجي و حكيمانه و با توجه به مراحل عمر نوجوانان تا رسيدن به مرحله ازدواج به صورت كنايه و اشاره و پس از بلوغ به طور صريح برخي از مسائل را برايشان بيان كنند و از طرف ديگر فرزند خود را به آداب اجازه خواستن در منزل و جاهاي ديگر و چشم فروبستن از نگاه به نامحرم و پرهيز از ديدن فيلم‌ها و عكس‌هايي كه سبب تحريك نابهنگام غريزه جنسي او بشود، عادت دهند و عمر، استعداد و ذهن او را به درس، مطالعه، ورزش و هنرهاي اسلامی و فيلم‌هاي مفيد و هدف‌دار مشغول كنند.
چنانچه توانايي مالي و شرايط كار و تحصيل اجازه بدهد، ازدواج زودهنگام بسيار مناسب است و حتي مي‌توان ميان دختران، پسران محصل، دانشجو و ...، كه شرايط درسي و مالي اجازه ازدواج را نمي‌دهد، پس از توافق و صلاحديد اولياء و خانواده‌هاي طرفين و علاقه و رضايت خود آنها عقد نكاح جاري بشود و براي حفظ عفت و حيثيت شرافت خود و خانواده‌هايشان تنها معاشرت و رفت و آمدي عادي با يكديگر داشته باشند.
وصلی الله وسلم علی نبینا محمد وعلی آله وصحبه أجمعین.
وآخر دعوانا أن الحمدلله رب العالیمن.
بازگشت به ابتدای
صفحه
بازگشت به نتایج قبل
چاپ
این مقاله
ارسال مقاله به دوستان
