قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسیر سوره دخان
مکی و 59 آیه است.
 
بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ی 16-1:
حم؛ حا ، میم
وَالْكِتَابِ الْمُبِینِ؛ سوگند به  این  کتاب  روشنگر،
إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَةٍ مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِینَ؛ ما آن  را در مبارک  شبی  نازل  کردیم   ما بیم  دهنده  ای  بوده  ایم.
فِیهَا یفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیمٍ؛ در آن  شب  هر فرمانی  بر حسب  حکمت  صادر می  شود ،
أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِینَ؛ فرمانی  از جانب  ما  و ما همواره  فرستنده  آن  بوده  ایم.
رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ؛ رحمتی  است  از جانب  پروردگارت  ، و هر آینه  او شنوا و داناست.
رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَینَهُمَا إِن كُنتُم مُّوقِنِینَ؛ اگر به ، یقین  دریابید ، اوست  پروردگار آسمانها و زمین  و هر چه  میان   آنهاست.
لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ یحْیی وَیمِیتُ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِینَ؛ نیست  خدای  به  جز او  زنده  می  کند و می  میراند  پروردگار شما و  پروردگار نیاکان  شماست.
بَلْ هُمْ فِی شَكٍّ یلْعَبُونَ؛ نه  ، آنها همچنان  به  شک  خویش  دلخوشند.
فَارْتَقِبْ یوْمَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ؛ چشم  انتظار روزی  باش  که  آسمان  به  آشکارا دود بیاورد.
یغْشَى النَّاسَ هَذَا عَذَابٌ أَلِیمٌ؛ و آن  دود همه  مردم  را در خود فرو پوشد  و این  عذابی  است  دردآور.
رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ؛ ای  پروردگار ما ، این  عذاب  را از ما دورگردان  که  ما ایمان  آورده  ایم ،
أَنَّى لَهُمُ الذِّكْرَى وَقَدْ جَاءهُمْ رَسُولٌ مُّبِینٌ؛ کجا پند می  پذیرند ? حال  آنکه  چون  پیامبر روشنگر بر آنها مبعوث  شد ،
ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ؛ از او رویگردان  شدند و گفتند : دیوانه  ای  است  تعلیم  یافته
إِنَّا كَاشِفُو الْعَذَابِ قَلِیلًا إِنَّكُمْ عَائِدُونَ؛ عذاب  را اندکی  بر می  داریم  و شما باز به  آیین  خویش  بازمی  گردید.
یوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرَى إِنَّا مُنتَقِمُونَ؛ روزی  آنها را به  صولتی  سخت  فرو گیریم  ، که  ما انتقام  گیرنده  ایم.
در اینجا به وسیله قرآن بر قرآن سوگند یاد شده  است، پس خداوند به  کتابی که بیانگر و روشنگر هر آن چیزی است که به بیان آن نیاز است، سوگند خورده که آن را « فِی لَیلَةٍ مُّبَارَكَةٍ» در شبی دارای خیر و برکت فراوان نازل  کرده است، و آن شب قدر است که از هزار ماه بهتر است. پس بهترین کلام در بهترین و برترین شب ها و روزها بر برترین انسانها با زبان شیوه ای عربی  نازل شده است تا با آن قومی بیم داده شوند که جاهلیت از هر جهت آنها را فرا گرفته و شقاوت بر آنها غلبه یافته است تا در پرتو روشنایی آن حرکت کنند و از هدایت آن بهره مند شوند و به دنبال آن حرکت نمایند. آن گاه خبر دنیا و آخرت را به دست آورند.  بنابراین فرمود:« إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِینَ» ما همواره بیم دهنده بوده ایم.
« فِیهَا یفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیمٍ» در آن شب که قرآن نازل شده است هر فرمان تقدیری و تشریعی خداوند پایان می یابد و مشخّص می گردد. و این فیصله یافتن و نوشتن که در شب قدر انجام می گیرد یکی از فیصله یافتن ها و نوشته هایی است که نوشته می شود و مشخّص می گردد و با کتاب اوّل که خداوند در آن تقدیرهای خلایق و اجل ها و روزی هایشان و اعمال و احوالشان را نوشته است مطابق است. سپس خداوند متعال فرشتگان خود را مأمور نموده که آنچه را بر بنده می آید بنویسند در حالی که بنده در شکم مادرش می باشد. سپس بعد از آمدن او به دنیا «کراما کاتبین» را بر آنها گماشته است تا اعمال آنان را ثبت و ضبط نمایند سپس خداوند متعال در شب قدر هر آنچه را که در طول سال انجام می پذیرد مقدّر و اندازه گیری می نماید.
و همه ی اینها از کمال دانش و حکمت و توجه او به آفریده هایش می باشد. « أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا» این امر و فرمان استوار، فرمانی است که از سوی ما صادر شده است. « إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِینَم بدون شک ما پیامبران را فرستادیم و کتاب ها را نازل کردیم ، وپیامبران دستورات خداوند را می رسانند و به آنچه مقدر نموده خبر می دهند.« رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ» فرستادن پیامبران و نازل کردن کتاب ها که برترین آنها قرآن می باشد رحمتی است از سوی پروردگار بندگان برای بندگان. پس خداوند هیچ رحمتی بزرگ تر از این به بندگان نداده که آنها را توسط کتاب ها و پیامبران هدایت نموده است. و هر خیری که در دنیا و آخرت به دست می آورند به خاطر این است.
« إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» همانا او صداها را می شنود و همه ی امور ظاهر و باطن را می داند. و خداوند نیاز مبرم بندگان را به کتاب ها و پیامبرانش می دانسته است، از این رو با دادن این چیزها به آنان ،آنها را مورد رحمت خویش قرار داد و بر آنها منّت گذارد. پس ستایش و منّت و احسان از آن  اوست.
« رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَینَهُمَا إِن كُنتُم مُّوقِنِینَ» پروردگار آسمانها و زمین و آن چه بین آن دو است می باشد. یعنی آفریننده ی آنها و تدبیر کننده ی امورشان است اگر شما باور دارید. پس بدانید که پروردگار مخلوقات، معبود به حق آنهاست. بنابراین فرمود:« لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ» هیچ معبود حقی جز او نیست ، « یحْیی وَیمِیتُ» تنها اوست که می میراند و زنده می گرداند و شما را پس از مرگتان گرد خواهد آورد و آن گاه طبق عملتان شما را سزا و جزا می دهد؛ پس اگر عملتان خوب باشد به شما پاداش نیک می دهد و گر بد باشد به شما سزای بد می دهد.« رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِینَ» پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شماست. یعنی پروردگار اولین و آخرین است؛ آنها را با نعمت های خویش پرورش داده و رنج ها را از آنان دور کرده است.
خداوند طوری بر ربوّبیت و الوّهیت خود تاکید کرد که باعث علم کامل آدمی می شود و هیچ شک و  تردیدی برای او باقی نمی ماند. با این حال خبر داد که کافران با وجود چنین وضوحی « فِی شَكٍّ یلْعَبُونَ» در شک و شبهات فرو رفته و از آنچه که برای آن آفریده شده اند  غافل مانده و به کارهای بیهوده ای که از آن چیزی جز زیان عادیشان نمی گردد مشغول شده اند.
« فَارْتَقِبْ یوْمَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ یغْشَى النَّاسَ هَذَا عَذَابٌ أَلِیمٌ» پس منتظر عذاب آنها  باش، چون وقت آن نزدیک شده و  فرا رسیده است، روزی که آسمان  دود آشکاری را پدیدار می کند و این دود همه ی مردم را فرا می گیرد و به آنها گفته می شود: این عذابی دردناک است.
مفسّران درباره ی مراد از این دود  اختلاف کرده اند ؛ گفته شده است که این همان دودی است که مجرمان را به هنگامی که در روز قیامت به نزدیک آتش برده می شوند فرا می گیرد. و خداوند به پیامبرش دستور داده تا برای آنها منتظر همان روز باشد . و این معنی را این امر تاکید می نماید که طریقه و روش قرآن در تهدید کردنِ کافران و مهلت دادن به آنها این گونه  است و آنها را از آن روز و عذابش می ترساند و مومنان و پیامبران را دلجویی میدهد که کسانی که آنها را اذیت و آزار می رساند، باید منتظر آن روز باشند.
و نیز موید آن است که خداوند در این آیه فرموده است:« أَنَّى لَهُمُ الذِّكْرَى وَقَدْ جَاءهُمْ رَسُولٌ مُّبِینٌ» چگونه یادآوری برای آنان فایده ای دارد؟ در حالی که پیامبری بیانگر نزد آنان آمده است. و این در روز قیامت به کافران گفته می شود؛ آنگاه که آنها درخواست می کنند که  به دنیا باز گردند: زمان بازگشت تمام شده است.
و گفته شده: منظور چیزی است که کافران قریش بدان  گرفتار شدند؛ وقتی که از ایمان آوردن سرباز زدند و با خود بزرگ بینی حق را نپذیرفتند، پس پیامبر(ص) علیه آنها ادعا کرد و فرمود: « بار خدایا! آنان را به قحطی ای همانند قحط سالی های دوران یوسف گرفتار کن».
آنها حیوانات مرده و  استخوان ها را از شدّت گرسنگی می خوردند و از شدّت گرسنگی فضای میان آسمان و زمین را همانند دود می دیدند، در صورتی که دودی آن را نپوشانده بود. پس در این صورت« یوْمَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ» روزی که آسمان دودی آشکار پدیدار می سازد. یعنی دودی که آنان آن را دود به حساب می آورند، نه اینکه دودی حقیقی باشد. و آنها هم چنان در این حالت به سر می برند تا این که از پیامبر خواستند آنها را مورد مِهر قرار دهد و از او خواستند تا نزد خداوند برایشان دعا نماید که خداوند این حالت را از آنان دور کند. پس خداوند به دعای پیامبر آن را دور نمود. بنابراین در فرموده الهی:« إِنَّا كَاشِفُو الْعَذَابِ قَلِیلًا إِنَّكُمْ عَائِدُونَ» « ما اندکی عذاب را دور می سازیم ولی شما به کفر باز خواهید گشت». خداوند خبر داده است که قحطی و گرسنگی را از آنها دور خواهد کرد، و آنها را تهدید نمود که به خود بزرگ بینی و تکذیب باز گردند، و خبرداد که آنها به کفر و تکذیب باز خواهند گشت، و همان طور که خداوند خبر داده بود  اتفاق افتاد ، و خبر داد که خداوند آنها را به زودی و سخت و مجازات خواهد کرد. و گفته اند: منظور از عذاب سخت واقعه ی بدر است. و این گفته جای بحث است.
و گفته شده: دودی که در آسمان پدیدار می آید یکی از علامت های قیامت است و در آخر زمان دودی پدید می آید که در واقع عذاب خداست و نفس های مردم را می گیرد، ولی برای مومنان همانند دودی است. اما آنچه اول گفته شد صحّت بیش تری دارد.
و احتمال دارد که منظور از « فَارتَقِب یَومَ مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ» این است که همه ی اینها مربوط به روز قیامت می باشند. و این که خداوند فرموده است:« إِنَّا كَاشِفُو الْعَذَابِ قَلِیلًا إِنَّكُمْ عَائِدُونَ؛ یوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرَى إِنَّا مُنتَقِمُونَ» منظور چیزی است که برای قریش اتفاق افتاد، همان طور که پیشتر بیان شد. و از آن جا که این آیات بر این دو مفهوم و معنی نازل شده اند، چیزی را نمی یابی که  مدّنظر قرار دادنِ هر دو معنی را منع کند. بلکه کلمات برای لحاظ کردن هریک از این معانی کاملا آمادگی دارند و این چیزی است که نزد من راجح می باشد. والله اعلم.
آیه ی 33-17:
وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَاءهُمْ رَسُولٌ كَرِیمٌ پیش  از آنها قوم  فرعون  را آزمودیم  و پیامبری  بزرگوار نزدشان  آمد ،
أَنْ أَدُّوا إِلَی عِبَادَ اللَّهِ إِنِّی لَكُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ که  بندگان  خدا را به  من  تسلیم  کنید که  من  پیامبری  امینم  ،
وَأَنْ لَّا تَعْلُوا عَلَى اللَّهِ إِنِّی آتِیكُم بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ و نیز بر خدا برتری  مجویید ، که  من  با حجتی  روشن  نزد شما آمده  ام  ،
وَإِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَرَبِّكُمْ أَن تَرْجُمُونِ، و اگر بخواهید بر من  سنگ  بزنید ، من  به  پروردگار خود و پروردگار شما  پناه  می  برم  ،
وَإِنْ لَّمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ و اگر به  من  ایمان  نمی  آورید ، از من  کنار گیرید
فَدَعَا رَبَّهُ أَنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ مُّجْرِمُونَ پس  به  درگاه  پروردگارش  دعا کرد که  : اینان  مردمی  مجرمند
فَأَسْرِ بِعِبَادِی لَیلًا إِنَّكُم مُّتَّبَعُونَ بندگان  مرا شب  هنگام  روانه  کن  تا از پی  شما بیایند
وَاتْرُكْ الْبَحْرَ رَهْوًا إِنَّهُمْ جُندٌ مُّغْرَقُونَ دریا را آرام  پشت  سرگذار ، که  آن  سپاه  غرق  شدگانند
كَمْ تَرَكُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُیونٍ بعد از خود چه  باغها و چشمه  سارها بر جای  گذاشتند ،
وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِیمٍ و کشتزارها و خانه  های  نیکو ،
وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِیهَا فَاكِهِینَ و نعمتی  که  در آن  غرق  شادمانی  بودند
كَذَلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِینَ بدین  سان  بودند و ما آن  نعمتها، را به  مردمی  دیگر واگذاشتیم
فَمَا بَكَتْ عَلَیهِمُ السَّمَاء وَالْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنظَرِینَ نه  آسمان  بر آنها گریست  و نه  زمین  و نه  به  آنها مهلت  داده  شد
وَلَقَدْ نَجَّینَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِینِ و ما بنی  اسرائیل  را از آن  عذاب  خوار کننده  رهانیدیم  :
مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ كَانَ عَالِیا مِّنَ الْمُسْرِفِینَ از فرعون  برتری  جوی  گزافکار ،
وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَمِینَ و از روی  علم  بر اهل  جهانشان  برگزیدیم
وَآتَینَاهُم مِّنَ الْآیاتِ مَا فِیهِ بَلَاء مُّبِینٌ و آیاتی  به  آنها عطا کردیم  که  در آن  امتحانی  آشکار بود
پس از آن که خداوند از تکذیب کسانی سخن گفت که محمّد(ص) را تکذیب کردند، یادآور شد که اینها سلف و پیشینیانی از تکذیب کنندگان داشته اند. پس داستان آنها را با موسی شروع ک رد و عذاب هایی را که بر تکذیب کنندگان فرود آورد، یاد آور شد تا تکذیب کنندگان قریش از آنچه که بر آن بودند بازآیند. پس فرمود:« وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ» و پیش از اینان قوم فرعون را با فرستادن پیامبر خود موسی بن عمران به سوی آنها که پیامبری بزرگوار بود و دارای چنان بزرگواری و اخلاقی بود که دیگران نداشته، آزمودیم.
« أَنْ أَدُّوا إِلَی عِبَادَ اللَّهِ» موسی به فرعون و درباریانش گفت: بندگان خدا بنی اسراییل را با من بفرستید و از عذاب و شکنجه هایتان آنها را در امان دارید، چرا که آنان عشیره و قوم من هستند و در زمان خودشان برترین مردم جهانند. شما بر آنها ستم کرده و بناحق آنان را به بردگی گرفته اید، پس آنها را بفرستید و رها کنید تا پروردگارشان را پرستش نمایند. « إِنِّی لَكُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ» من برایتان پیامبری امین هستم و در آنچه مرا با آن به سوی شما فرستاده است درست کار وامانت دارم و هیچ چیزی از آن چه مرا با آن فرستاده است از شما پنهان نمی کنم و چیزی بر آنها اضافه نمی نمایم و از آن چیزی نمی کاهم. و این امر ایجاب می کرد تا آنها از او اطاعت نمایند.
« وَأَنْ لَّا تَعْلُوا عَلَى اللَّهِ» و این که خود را برتر ندانید از این که خدا را پرستش کنید و با تکّبر بر بندگان خدا  خود را برتر از آنها بدانید. « إِنِّی آتِیكُم بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ» بدون شک من برای شما حجّت و دلیلی آشکار می آورم و آن معجزات آشکار و دلایل قاطعی بود که او ارائه داد. اما آنها او را تکذیب کردند و آهنگ کشتن او را نمودند. پس او از شرّ آنها به خدا پناه برد و گفت:« وَإِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَرَبِّكُمْ أَن تَرْجُمُونِ» به درستی که من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می برم از این که مرا به بدترین صورت که سنگسار کردن است بکشید.
« وَإِنْ لَّمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ» پس سه حالت است: یا به من ایمان بیاورید که آنچه از شما می خواهم همین است، و اگر ایمان نمی آورید از من کناره گیری کنید؛ نه از من حمایت کنید و نه علیه من باشید، بلکه شر و آزارتان را از من دور نگاه دارید. پس مرحله اول و دوم را آنها انجام ندادند بلکه همواره در برابر خداوند  تمّرد و سرکشی کردند و با پیامبرش موسی علیه السلام به مبارزه پرداختند و نگذاشتند قومش بنی اسرائیل را با خود ببرد.« فَدَعَا رَبَّهُ أَنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ مُّجْرِمُونَ» پس موسی پروردگار خود را به فریاد خواند که : بدون شک اینان گروهی گناهکارند. یعنی اینها مرتکب جرم و گناهی شده اند که اقتضا می کند تا هرچه زودتر به عذاب گرفتار شوند. موسی از حالت آنان خبر داد ، و این خبر دادن دعائی با زبان حال علیه آنان است که رساتر از تصریح است . همان طور که درباره ی خودش گفت:« رَبِّ إِنّی لِمَآ أَنزَلتَ إِلَیَّ مِن خَیرِ فَقیرُ» پروردگارا! من به خیری که به سوی من نازل کرده ای نیازمندم. خداوند موسی را فرمان داد تا بندگان او را در شب با خود ببرد و به وی خبر داد که فرعون و قومش آنها را تعقیب خواهند کرد.
« وَاتْرُكْ الْبَحْرَ رَهْوًا» وقتی که موسی آن گونه که خدا  به او فرمان داده بود به هنگام شب بنی اسراییل را با خود برد و سپس فرعون آنها را تعقیب کرد و خداوند به موسی فرمان داد تا با عصایش دریا را بزند او عصا را به دریا زد و آن گاه دوازده راه باز شد و آب در میان و کناره این راه ها حرکت کرده و عبور کردند. وقتی از دریا بیرون آمدند خداوند به موسی فرمان داد تا دریا را همچنان گشاده و به همان حالتش رها کند تا  فرعون و لشکریانش وارد آن شوند. « إِنَّهُمْ جُندٌ مُّغْرَقُونَ» ایشان گروی هستند که قطعا غرق می گردند.
وقتی قوم موسی به طور کامل از دریا بیرون آمدند و قوم فرعون وارد آن شدند، خداوند به دریا دستور داد تا بر آنها جاری شود و آن گاه همه ی آنان غرق شدند و همه نعمت ها و زندگی دنیا را که از آن بهره مند بودند از خود بر جای گذاشتند و خداوند آن را به بنی اسراییل داد،  همان بنی اسرائیلی که فرعونیان بندگان خود قرار داده بودند. بنابراین فرمود:« كَمْ تَرَكُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُیونٍ؛ وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِیمٍ؛ وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِیهَا فَاكِهِینَ؛ كَذَلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِینَ» چه باغ ها و چشمه سارهای زیادی از خود بجای  گذاشتتند و کشتزارها و اقامت گاههای گرانقدر و نعمت هایی که از آن بهره مند بودند! ماجرای آنان این گونه شد و ما همه ی این نعمت ها را به قوم دیگری دادیم. ودر آیه ای دیگر آمده است: « کَذَلِکَ وَأورَثنَها بَنِی إِسرَائیل» و این گونه شد ماجرای آنها و ما آن نعمت ها را به بنی اسراییل دادیم.
« فَمَا بَكَتْ عَلَیهِمُ السَّمَاء وَالْأَرْضُ» وقتی خداوند آنها را هلاک و نابود ساخت آسمان و زمین بر آنها گریه نکردند. یعنی اهالی آسمان و زمین برای نابودی شان اندوهگین نشدند و از فراق آنها متاسّف نگشتند، بلکه همه از نابودی آنان شادمان شدند، حتی آسمان و زمین از هلاکت آنها خوشحال شدند ، چون آنها هیچ کاری از خود به جای نگذاشته بودند جز آنچه که  مایه روسیاهی شان بود و سبب می شد تا جهانیان آنها را نفرین کنند و از آنها متنّفر باشند.« وَمَا كَانُوا مُنظَرِینَ» و به آنها مهلتی داده نشد که کیفر بر آنها نیاید بلکه فورا  عذاب ، آنان را فرا گرفت. سپس خداوند منّت خویش را بر بنی اسراییل بیان کرد و فرمود:« وَلَقَدْ نَجَّینَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِینِ» و ما بنی اسراییل را از عذاب خوار کننده ای که در آن قرار داشتند نجات داده و رهایی بخشیدیم« مِن فِرْعَوْنَ» از  فرعون که پسران آنها را سر می برید و زنانشان را برای خدمت زنده نگاه می داشت. « إِنَّهُ كَانَ عَالِیا مِّنَ الْمُسْرِفِینَ» او بناحق در زمین بر دیگران بزرگی می فروخت و استکبار می ورزید و از کسانی بود که از حدود الهی تجاوز کرده بود و بر ارتکاب آنچه خدا حرام نموده بود گستاخ شده بودند.
« وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَى عِلْمٍ» و ما بنی اسراییل را از آن جا که از آنها آگاهی داشتیم و می دانستیم که شایسته هستند، برگزیدیم و بر جهانیان و مردم زمان خودشان برتری دادیم. « عَلَى الْعَالَمِینَ» بر کسانی که در زمان خودشان و پیش از آنها و بعد از آنها بودند، برتری دادیم، تا این که خداوند امّت محمّد(ص) را آورد، پس آنها بر همه ی جهانیان برتری داده شدند و خداوند آنها را بهترین امّتی گرداند که برای سود رساندن به مردم بیرون آورده شده اند ، و منّت ها و احسان هایی به آنها نمود که دیگران را از آن بهره مند نساخته بود.
« وَآتَینَاهُم مِّنَ الْآیاتِ» و به بنی اسراییل نشانه ها و معجزات آشکاری دادیم، « مَا فِیهِ بَلَاء مُّبِینٌ» که در آن آزمو نی آشکار بود. یعنی احسان فراوانی در آن از جانب ما بر آنها بود و حجّتی بود بر صحّت آنچه پیامبرشان موسی علیه السلام برایشان آورده بود.
آیه ی 37-34:
إِنَّ هَؤُلَاء لَیقُولُونَ؛ هر آینه ، اینان  می  گویند :
إِنْ هِی إِلَّا مَوْتَتُنَا الْأُولَى وَمَا نَحْنُ بِمُنشَرِینَ پایان  کار جز همین  مرگ  نخستین  نیست  و ما دیگر بار زنده  نمی  شویم  ،
فَأْتُوا بِآبَائِنَا إِن كُنتُمْ صَادِقِینَ و اگر راست  می  گویید ، پدران  ما را به  جهان  بازآورید
أَهُمْ خَیرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ أَهْلَكْنَاهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِینَ آیا اینان  بهترند یا قوم  تبع  و کسانی  که  پیش  از آن  قوم  بودند ? همه   راهلاک  کردیم  که  مجرمان  بودند.
« إِنَّ هَؤُلَاء لَیقُولُونَ؛ إِنْ هِی إِلَّا مَوْتَتُنَا الْأُولَى وَمَا نَحْنُ بِمُنشَرِینَ» خداوند متعال خبر می دهد که این تکذیب کنندگان در حالی که رستاخیز و زنده شدن پس از مرگ را بعید می دانند، می گویند: زندگی فقط زندگی همین دنیاست و رستاخیز و زنده شدن پس از مرگ وجود ندارد و بهشت و جهنّمی در کار نیست. سپس با جسارت نسبت به پروردگارشان و ناتوان قرار دادن او گفتند:« فَأْتُوا بِآبَائِنَا إِن كُنتُمْ صَادِقِینَ» پدران ما را بیاورید اگر راستگوئید. و این از پیشنهاد جاهلان معاند است. پس میان راستگویی پیامبر(ص) و این که راستگویی او متوّقف و مشروط به آوردن پدرانشان باشد چه ملازمتی هست؟حال آن که نشانه ها بر راستی آنچه او آورده است اقامه شده و از هر جهت به صورت متواتر در آمده اند.
خداوند  متعال می فرماید:« أَهُمْ خَیرٌ» آیا این مخاطبان بهترند، « أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ أَهْلَكْنَاهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِینَ» یا قوم «تبعّ» و کسانی که پیش از آنان بودند؟ ما آنان را نابود کردیم چرا که گناهکار بودند. پس ایشان از آنها بهتر نیستند و در ارتکاب جرم و گناه مشترک اند. پس آنان هم منتظر نابودی و هلاکتی باشند که برادران جنایت پیشه و گناهکارشان بدان گرفتار آمدند.
آیه ی 42-38:
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا لَاعِبِینَ ما این  آسمانها و زمین  و آنچه  را میان  آنهاست  به  بازیچه  نیافریده  ایم
مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا یعْلَمُونَ آنها را به  حق  آفریده  ایم  ، ولی  بیشترین  نمی  دانند
إِنَّ یوْمَ الْفَصْلِ مِیقَاتُهُمْ أَجْمَعِینَ وعده  گاه  همه  در روز داوری  ، قیامت  است
یوْمَ لَا یغْنِی مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَیئًا وَلَا هُمْ ینصَرُونَ روزی  که  هیچ  دوستی  برای ، دوست  خود سودمند نباشد و از سوی  کسی  یاری  نشوند
إِلَّا مَن رَّحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ مگر کسی  که  خدا بر او ببخشاید ، زیرا اوست  پیروزمند و مهربان
خداوند متعال از کمال قدرت و حکمت خود خبر داده ومی فرماید که آسمان ها و زمین را برای بازی و سرگرمی نیافریده و آنها را بیهوده و بی فایده خلق نکرده است. و خداوند آسمان ها و زمین را جز به حق نیافریده است. یعنی آفریدنشان برای حق بوده و خلقت آن دو مشتمل بر حق است. خداوند آسمان ها و زمین را پدید آورد تا بندگان، خداوند یگانه را که شریکی ندارد پرستش کنند و تا خداوند بندگان را امر و نهی نماید و به  آنها پاداش و کیفر دهد. « وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا یعْلَمُونَ» ولی بیشترشان نمی دانند. بنابراین در آفرینش آسمان ها و زمین نیاندیشیده اند.
« إِنَّ یوْمَ الْفَصْلِ مِیقَاتُهُمْ أَجْمَعِینَ » به راستی روز داوری که روز قیامت است و در آن روز خداوند میان پیشینیان و آیندگان و  بین همه ی کسانی که با هم اختلاف کرده اند داوری می نماید، میعادگاه همه ی خلایق است و خداوند همه را در آن روز گرد می آورد و آنها و آنچه را که انجام داده اند حاضر و آماده می گرداند و طبق اعمالشان به آنان سزا و جزا می دهد.
« یوْمَ لَا یغْنِی مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَیئًا» روزی که هیچ  خوشی و  دوستی کمترین کمکی به خویش و دوست خود نمی کند، « وَلَا هُمْ ینصَرُونَ» و نه آنان یاری می شوند، یعنی نمی توانند عذاب خدا را از یکدیگر دور کنند، چون هیچ کس از میان مخلوقات اختیاری ندارد. « إِلَّا مَن رَّحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ» مگر کسی که خدا بدو رحمت کند، چرا که او توانای مهربان است و چنین کسی که مورد مرحمت خدا قرار گرفته است از رحمت خداوند متعال بهره مند می گردد، زیرا برای به دست آوردن آن در دنیا تلاش کرده است.
آیه ی 50-43:
إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ؛ هر آینه  درخت  زقوم  ،
طَعَامُ الْأَثِیمِ طعام  گناهکاران  است
كَالْمُهْلِ یغْلِی فِی الْبُطُونِ همانند مس  گداخته  در شکمها می  جوشد
كَغَلْی الْحَمِیمِ همانند جوشیدن  آب  جوشان
خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلَى سَوَاء الْجَحِیمِ بگیریدش  و به  سختی  به  میان  جهنمش  بکشید :
ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذَابِ الْحَمِیمِ و بر سرش  آب  جوشان  بریزید تا شکنجه  شود
ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْكَرِیمُ بچش  ، که  تو پیروزمند و، بزرگواری
إِنَّ هَذَا مَا كُنتُم بِهِ تَمْتَرُونَ این  همان  چیزی  است  که  در آن  شک  می  کردید
وقتی خداوند متعال از روز قیامت سخن گفت و فرمود در آن روز میان بندگانش داوری خواهد کرد بیان داشت که بندگانش در آن روز به دو گروه تقسیم خواهند شد؛ گروهی در بهشت خواهند بود و گروهی در جهّنم خواهند ماند و آنها کسانی هستند که با انجام کفر و گناهان، مرتکب جرم و گناه شده اند و خوراک آنها « إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ» درخت زقّوم است که بدترین و زشت ترین درختان است و طعم و مزه آن « كَالْمُهْلِ» همانند ریم و چرک بدبو و بسیار داغ است. « یغْلِی فِی الْبُطُونِ؛ كَغَلْی الْحَمِیمِ» و در شکم ها مانند آب جوشان می جوشد. و به فردی که عذاب داده می شود گفته می شود:« ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْكَرِیمُ» بچش مزّه ی این عذاب دردناک و کیفر وخیم را، زیرا تو به گمان خود قدرتمند بودی و از عذاب خدا جلوگیری می کردی، و تو به گمان خود پیش خود پیش خداوند ارزشمند بودی و ادّعا کردی که عذابی به تو نمی رسد. پس امروز برایت روشن شد که ذلیل و خوار هستی. « إِنَّ هَذَا مَا كُنتُم بِهِ تَمْتَرُونَ» این عذاب بزرگ همان چیزی است که درباره آن شک می کردید، امّا اکنون برایتان حق و یقین گشته است.
آیه ی 59-51:
إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ؛ پرهیزگاران  در جای  امنی  هستند ،
فِی جَنَّاتٍ وَعُیونٍ در باغها و چشمه  سارها ،
یلْبَسُونَ مِن سُندُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُّتَقَابِلِینَ لباسهایی  از سندس  و استبرق  می  پوشند و رو به  روی  هم  می  نشینند
كَذَلِكَ وَزَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِینٍ همچنین  حورالعین  را به  همسریشان  درآوریم
یدْعُونَ فِیهَا بِكُلِّ فَاكِهَةٍ آمِنِینَ در ایمنی  هر میوه  ای  را که  بخواهند می  طلبند
لَا یذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَى وَوَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ در آنجا طعم  مرگ  را، نمی  چشند ، مگر همان  مرگ  نخستین   و آنها را خدا  از عذاب  جهنم  نگه  داشته  است
فَضْلًا مِّن رَّبِّكَ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ این  بخششی  است  از جانب  پروردگارت  ، و این  پیروزی  بزرگی  است
فَإِنَّمَا یسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لَعَلَّهُمْ یتَذَكَّرُونَ ما ادای  سخن  خویش  بر زبان  تو آسان  کردیم  ، باشد که  پند گیرند
فَارْتَقِبْ إِنَّهُم مُّرْتَقِبُونَ تو منتظر باش  که  ایشان  نیز منتظرند
این پاداش کسانی است که با ترک گناهان و انجام طاعت از  ناخشنودی و عذاب خدا پرهیز کرده اند، پس وقتی ناخشنودی و عذاب از آنها دور گشته است خشنودی خداوند و پاداش زیاد و میوه ها و چشمه سارها  برای آنها محقق گشته است که از زیر کاخ های آنان جویبارها روان است و در باغ های بهشت آن را می جوشانند. باغ ها را به نعمت ها نسبت داد چون هر آنچه که این باغ ها در بردارند همه نعمت و شادمانی است و از هر جهت کامل می باشد و هیچ چیز ناخوشایند و ناگواری در آن وجود ندارد. و لباس آنها از ابریشم سبز کلفت و نازک است، « مُّتَقَابِلِینَ» آنها رو به رو و در کمال راحتی و آرامش و محّت و زندگی خوب و آداب نیکو نشسته اند.
« كَذَلِكَ» نعمت و شادمانی کامل این گونه  است. « وَزَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِینٍ» و زنهای زیبایی را که از زیبایی شان چشم ها و عقل ها حیران است و دارای چشم های درشت و زیبا هستند به همسری آنان در می آوریم.
« یدْعُونَ فِیهَا بِكُلِّ فَاكِهَةٍ» آنان در بهشت هر میوه ای را که بخواهند از آنچه که در دنیا اسمش هست و از آنچه که در دنیا اسمی از آن نیست و شبیهی  ندارد می طلبند، پس هر میوه ای، از هر نوع را که بخواهند بدون زحمت و مشقّت فورا برایشان حاضر می گردد.« آمِنِینَ» و از تمام شدن آن و از زیان آن ایمن هستند و نیز از هر امر ناگوار و از بیرون آمدنِ از بهشت و از مرگ در امان می باشند. بنابراین فرمود:« لَا یذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَى» اصلا و به طور کلّی در بهشت مرگی وجود ندارد و آنها هرگز نمی میرند و اگر در آن مرگی بود مرگ نخستین که مرگ دنیاست را  استثنا نمی کرد. پس آنها هر آنچه دوست دارند و می خواهند به طور کامل برایشان فراهم است.« وَوَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ؛ فَضْلًا مِّن رَّبِّكَ» و خداوند آنان را از عذاب جهنّم محفوظ داشته است و به دست آمدن نعمت ها و دور شدن عذاب از آنها از لطف و فضل خداوند بر آنهاست. و خداوند متعال است که به آنها توفیق داده تا کارهای شایسته انجام دهند؛  کارهایی که با آن خیر آخرت را به دست آورده اند، و نیز خداوند به آنها نعمت هایی عطا کرده است که اعمالشان به آن نمی رسد. « ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ » این است کامیابی بزرگ. و چه کامیابی و رستگاری می تواند از به دست آوردن خشنودی خدا و در امان ماندن از عذاب و خشم او بزرگ تر باشد؟
« فَإِنَّمَا یسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ» ما قرآن را با زبان تو که به طور مطلق شیواترین و بزرگ ترین زبانهاست آسان کرده ایم پس با زبان تو کلمات قرآن و معانی آن آسان گشته است. « لَعَلَّهُمْ یتَذَكَّرُونَ» تا آنچه را که به سودشان است فرا بگیرند و آن را انجام دهند و آنچه را که به زیانشان است ترک کنند.
« فَارْتَقِبْ» پس منتظر آن خیر و پیروزی باش که خداوند به تو وعده داده است« إِنَّهُم مُّرْتَقِبُونَ» و مسلّما آنان هم منتظر عذابی خواهند بود که آنها را فرا خواهد گرفت. این دو انتظار کشیدن با هم تفاوت دارند. پیامبر و پیروانش منتظر خیر و خوبی در دنیا و آخرت هستند و دیگران در دنیا و آخرت منتظر شر می باشند. پایان تفسیر سوره دخان

تفسیر راستین (ترجمه تیسیر الکریم الرحمن)، تألیف:علامه شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی «رحمه الله» متوفای 1376 هجری قمری (1334هجری شمسی)، ترجمه: محمد گل گمشادزهی
 
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com