قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسیر سوره أحقاف

مکی و 35 آیه می باشد
بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ی 3-1:
حم حا ، میم
تَنْزِیلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَكِیمِ نازل  شدن  این  کتاب  از جانب ، خدای  پیروزمند و حکیم  است.
مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمًّى وَالَّذِینَ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعْرِضُونَ ما آسمانها و زمین  و آنچه  را که  در میان  آن  دوست  جز به  حق  و در مدتی ، معین  نیافریده  ایم   و کافران  از آنچه  بیمشان  می  دهند اعراض  می  کنند.
در اینجا خداوند کتاب خود را مورد  تمجید و ستایش قرار می دهد و آن را به بزرگی یاد می کند. و در ضمن بندگانی را راهنمایی می نماید تا در پرتو نور آن راهیاب گردند و به اندیشیدن در آیات آن روی آورند و گنجینه های آن را استخراج نمایند . وقتی بیان کرد که کتابی نازل  کرده است که متضّمن امر ونهی است، یادآور شد که او آسمان ها و زمین را آفریده است. پس هم آفریده است و هم فرمان داده است.« أَلَا لَهُ الخَلقُ وَالأَمرُ» آگاه باشید که آفرینش و  فرمان از اوست. همان طور که خداوند متعال فرموده است:« اللَّهُ الَّذی خَلَقَ سَبَع سَمَواتِ وَمِنَ الأَرضِ مِثلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الأَمرُ بَینَهُنَّ» خداوند ذاتی است که هفت آسمان را آفریده است و همانند آن ها را از زمین آفریده است و فرمان خود را در میانشان نازل می گرداند. و همان طور که فرموده است:« « یُنَزِّلُ المَلَئِکَةَ بِالُّروح مِن أَمرِه عَلَی مَن یَشَآءُ مِن عِبَادِهِ وَالأَرضَ بِالحَق» فرشتگان را همراه با روح به فرمان  خود بر هرکس از بندگانش که بخواهد  فرو می فرستد تا مردم را بترسانید که هچ معبود به حقی جز من نیست. پس ، از من بهراسید. آسمان ها و زمین را به حق آفریده است. سپس خداوند متعال ذاتی است که مکلّف ها و مسکن هایشان را آفریده است و آنچه را در آسمانها و زمین است برایشان مسّخر کرده است. سپس پیامبرانش را به سوی آن ها فرستاده و کتابهایش را بر آنان نازل فرموده و آن ها را امر و نهی کرده و به آن ها خبر داده که این سرا، سرای کار است، و گذرگاهی است برای عمل کنندگان نه سرای پایداری و اقامت همیشگی که اهالی آن از آن جا نروند. و به زودی آن ها  از دنیا به سرای اقامت و جای جاودانگی و همیشگی منتقل خواهند شد و کارهایی که در این دنیا انجام داده اند در آن جهان پاداش و جزای آن را به طور کامل خواهند یافت.
و خداوند دلایل را بر وجود آن جهان  اقامه نمود و نمونه هایی از پاداش و عذاب بندگان را در همین دنیا به آنان چشاند تا بیش تر به طلب محبوب وادار شوند و به دوری از امر ناگوار وادار گردند. بنابراین در اینجا فرمود:« مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ» آسمان ها و زمین را بیهوده و بی هدف نیافریده ایم بلکه بدان جهت آن ها را آفریده ایم تا بندگان عظمت آفریننده ی آنها را دریابند و بر کمال خداوند استدلال نمایند و بدانند کسی که آسمان ها و زمین را آفریده است می تواند بندگان را پس از مرگشان برای سزا و جزا دوباره زنده نماید. امّا آفرینش و باقی ماندنشان تا زمانی معیّن مقّرر شده است. وقتی از این خبر داد و  او راستگوترین گویندگان است و دلیل اقامه کرد و راه را روشن ساخت، نیز خبر داد که گروهی از مردم همواره از حق روی گردانند و با دعوت پیامبران مخالفت می کنند.پس فرمود:« وَالَّذِینَ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعْرِضُونَ» و کافران از آن چه از آن بیم داده شده اند روی گردانند. امّا مومنان وقتی حقیقت حال را دانستند، سفارش ه ا و تصیه های پروردگارشان را پذیرفتند و در برابر آن تسلیم شدند و در مقابل آن از خود اطاعت و تعظیم نشان دادند، در نتیجه به هر خیر و برکتی دست یافتند و هر شرّی از آن ها دور گشت.
آیه ی 6-4:
قُلْ أَرَأَیتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِی السَّمَاوَاتِ اِئْتُونِی بِكِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِّنْ عِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِینَ ؛ بگو : از آنهایی  که  جز الله  به  خدایی  می  خوانید خبر دهید  به  من  نشان   دهید که  از این  زمین  چه  چیز را آفریده  اند ? یا در خلقت  آسمانها شرکت   داشته  اند ? اگر راست  می  گویید ، برای  من  کتابی  که  پیش  از این  قرآن   آمده باشد یا اگر دانشی  از پیشینیان  مانده  است  ، بیاورید.
وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن یدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَن لَّا یسْتَجِیبُ لَهُ إِلَى یومِ الْقِیامَةِ وَهُمْ عَن دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ؛ و کیست  گمراه  تر از آن  که  به  جز الله  چیزی  را به  خدایی  می  خواند که   تاروز قیامت  به  او جواب  نمی  دهد ، که  بتان  از دعای  بت  پرستان  بی   خبرند.
وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاء وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِینَ؛ و چون  در قیامت  مردم  را گرد آرند ، بتان  با پرستندگان  خویش  دشمن   باشندو، عبادتشان  را انکار کنند.
«قُل» به کسانی که بت هایی را شریک خداوند قرار داده اند که مالک هیچ سود و زیان و مرگ و زندگی نیستند، و با بیان اینکه این بت ها ناتوان هستند و سزاوار هیچ چیزی از  عبادت نیستند ، بگو:« أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِی السَّمَاوَاتِ» به من نشان دهید چه چیزی از زمین را آفریده اند؟ آیا چیزی از اجرام آسمان ها را آفریده اند؟ آیا کوه هایی آفریده اند؟ آیا رودهایی روان  کرده اند؟ آیا حیوان و موجود زنده ای را پراکنده نموده اند؟ یا درختانی رویانده اند؟ آیا در آفرینش چیزی از این ها مشارکتی داشته اند؟ خیر، طبق اعترافات خود و بدون این که  کسی دیگر این را بگوید: هیچ چیزی از این ها را نیافریده اند. پس این دلیل عقلی قاطعی است بر این که عبادت غیر خدا باطل است. سپس منتفی بودن وجود دلیل نقلی را بیان کرد و فرمود:« اِئْتُونِی بِكِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَذَا» کتابی پیش از این قرآن که به شرک فرا بخواند برای من بیاورید، « أَوْ أَثَارَةٍ مِّنْ عِلْمٍ» یا اثر علمی که از پیامبران گذشته به ارث مانده باشد و به شرک و بت پرستی دستور دهد برای من بیاورید. مشخّص است که آن ها نمی توانند از یکی از پیامبران نقل کنند که بر این دلالت نماید، بلکه یقین داریم که همه ی پیامبران به یگانگی پروردگارشان دعوت کرده و از شرک ورزیدن نهی کرده اند. و این بزرگ ترین دانشی است که از آن ها به جای مانده است. خداوند متعال فرموده است:« وَلَقَد بَعَثنَا فِی کُلِّ أُمَّةِ رَّسُولاً أَنِ اعبُدُوا اللَّهَ وَاجتَنِبُوا الطَّغُوتَ» و در میان هر ملتی پیامبری فرستادیم با این پیام که خدا را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید. و هر پیامبری به قومش گفته است:« اعبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُم مِّن إِلَه غَیرُوهُ» خدا را عبادت کنید که شما معبود به حقّی جز او ندارید. پس معلوم شد که مجادله مشرکین درباره شرکشان هستند به برهان و دلیلی نیست، بلکه آن ها بر پندارهای دروغین و نظرات  فاسد و خردهای پوچ خود تکیه و  اعتماد کرده اند. و اگر به بررسی و جستجوی حالات مشرکین بپردازی و دانش ها و کارهایشان را پیگیری نمایی و به حالت کسانی بنگری که عمر خود را در پرستش آن ها ضایع گرداند، و این که آیا این معبودها در دنیا یا آخرت به آن ها فایده ای داده اند یا نه؟ به فاسد بودن فکر و کارشان پی خواهی برد.
بنابراین خداوند متعال فرمود:« وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن یدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَن لَّا یسْتَجِیبُ لَهُ إِلَى یومِ الْقِیامَةِ» و کیست گمراه تر از کسی که افرادی را به فریاد بخواند و پرستش کند که تا روز قیامت دعایشان را اجابت نمی کنند. یعنی تمام مدّتی که او در دنیاست به اندازه  ذرهّ ای از سوی معبودهایش به وی فایده نمی رسد.« وَهُمْ عَن دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ» و معبودهای دروغین از دعا و پرستش این ها بی خبرند و  دعایشان را نمی شنوند و فریادشان را اجابت نمی کنند. این حالتشان در دنیاست و روز قیامت معبودهایشان به شرکشان کفر می ورزند و آن را انکار می کنند.
« وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاء» و زمانی که مردم در قیامت گردآورده می شوند پرستش شوندگان و پرستش کنندگان یک دیگر را نفرین می کنند و از یکدیگر بیزاری می جویند، « وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِینَ» و معبودها عبادت آن ها را نمی پذیرند و انکارش می کنند.
آیه ی 10-7:
وَإِذَا تُتْلَى عَلَیهِمْ آیاتُنَا بَینَاتٍ قَالَ الَّذِینَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ هَذَا سِحْرٌ مُّبِینٌ چون  آیات  ما به  روشنی  بر آنان  خوانده  شود ، کافران  حقیقتی  را که   برایشان  نازل  شده  است  ، گویند ، جادویی  آشکار است.
أَمْ یقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیتُهُ فَلَا تَمْلِكُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیئًا هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِیضُونَ فِیهِ كَفَى بِهِ شَهِیدًا بَینِی وَبَینَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ؛ یا می  گویند : این  کتاب  ، دروغی  است  که  خود بافته  است   بگو : اگر  من آن  را چون  دروغی  به  هم  بافته  باشم  ، شما نمی  توانید خشم  خدا را از من   باز دارید خدا از آن  طعنها که  بدان  می  زنید آگاه  تر است   و شهادت   او میان  من  و شما کافی  است   و اوست  آمرزنده  مهربان
قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنْ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِی مَا یفْعَلُ بِی وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یوحَى إِلَی وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُّبِینٌ بگو : من  از میان  دیگر پیامبران  بدعتی  تازه  نیستم  و نمی  دانم  که  بر من ، ،یا بر شما چه  خواهد رفت   من  از چیزی  جز آنچه  به  من  وحی  می  شود ،  پیروی نمی  کنم  و من  جز بیم  دهنده  ای  آشکار نیستم.
قُلْ أَرَأَیتُمْ إِن كَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ وَكَفَرْتُم بِهِ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِّن بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ بگو : چه  می  کنید اگر قرآن  از جانب  خدا باشد و شما بدان  ایمان  نیاورید?  یکی  از بنی  اسرائیل  بدان  شهادت  داد و ایمان  آورد  ولی  شما گردنکشی   می کنید  خدا مردم  ستمکار را هدایت  نمی  کند.
« وَإِذَا تُتْلَى عَلَیهِمْ آیاتُنَا بَینَاتٍ» و هنگامی که آیه های روشن ما؛ آیاتی که چنان روشن و واضح هستند که هیچ تردیدی در حقّ بودن آن وجود ندارد، بر  تکذیب کنندگان خوانده شود به آن ها فایده نمی رساند بلکه فقط حجّت بر آن ها اقامه می گردد. و از روی دروغ پردازی و تهمت در مورد حقّ چون به آنان رسد می گویند:« هَذَا سِحْرٌ مُّبِینٌ» این جادویی ظاهر و آشکار است که در آن شکّی نیست. و این وارونه کردن حقایق است، و فقط کسانی فریب آن را می خورند که عقل هایشان ضعیف است، وگرنه  میان حقّی که پیامبر(ص) آورده و میان جادو، چنان تضاد و تفاوتی است که از تفاوت آسمان و زمین بیش تر و بزرگ تر است و از آسمان ها برتر و بالاتر است و روشنایی آن از روشنایی خورشید بیش تر است و دلایل آفاقی و انفسی بر آن دلالت می نماید و خردمندان به آن اقرار و باور می دارند. پس چگونه حقیّ با باطل که جادو است مقایسه می شود؛ جادویی که فقط از انسانی ستمگر و گمراه و زشت و بدکار سر می زند؟! پس جادو مناسب چنین فرد ناشایسته ای می باشد و آیا چنین اتهامی که به حقّ می زنند چیزی جز فریبکاری و گول زدن می باشد؟
« أَمْ یقُولُونَ افْتَرَاهُ» آیا آنان می گویند: محمّد این قرآن را از پیش خود ساخته و از سوی خدا نیست؟ « قُلْ إِنِ افْتَرَیتُهُ» به آنان بگو: اگر من قرآن را از پیش خود ساخته باشم خداوند بر مجازات من  تواناست و به گفتگوی شما درباره آن آگاه است . پس چگونه خداوند مرا به سزای دروغی که بر او بسته ام آن گونه که شما ادعا می کنید مجازات نکرده است؟« فَلَا تَمْلِكُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیئًا» اگر خداوند بخواهد زیانی به من برساند یا مرحمتی به من بکند شما نمی توانید در برابر او برای من کم ترین کاری بکنید. « هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِیضُونَ فِیهِ كَفَى بِهِ شَهِیدًا بَینِی وَبَینَكُمْ» او به گفتگوی شما درباره ی قرآن آگاه تر است و همین بس که خداوند میان من و شما گواه باشد. پس اگر من به دروغ چیزی را به او نسبت می دادم قطعا مرا مورد مجازات قرار می داد و کیفری به من می رساند که همه آن را نظاره می کردند. چون اگر دروغ می گفتم این بزرگ ترین افترا بود. سپس آن ها را با وجود مخالفت و ستیزی که با حقّ داشتند به توبه فرا خواند و فرمود:« وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» به سوی خدا باز گردید و از آن چه در آن هستید دست بکشید، آن گاه او همه ی گناهانتان را می آمرزد و شما را مورد مرحمت قرار می دهد و توفیق انجام خیر را به شما عنایت می کند و پاداش فراوانتان می دهد.
« قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنْ الرُّسُلِ» بگو من نخستین فرد از پیامبران نیستم که به نزد شما آمده ام تا از رسالت من شگفت زده باشید و دعوت مرا انکار کنید، بلکه پیش از من نیز پیامبرانی گذشته اند که دعوت من با دعوت آن ها مطابقت دارد. پس برای چه رسالت مرا انکار می کنید؟« وَمَا أَدْرِی مَا یفْعَلُ بِی وَلَا بِكُمْ» و نمی دانم که با من و شما چگونه رفتار خواهد شد؟ یعنی من انسانی بیش نیستم و هیچ اختیاری ندارم و این خداوند متعال است که در من و شما تصّرف می  نماید و  بر من و شما حاکم  است.« إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یوحَى إِلَی» و جز از آن چه به من وحی می شود پیروی نمی کنم. و این گونه نیست که از پیش خودم چیزی آورده باشم. « وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُّبِینٌ» و من جز بیم دهنده ای آشکار نیستم. پس اگر رسالت و پیامبریِ مرا قبول کنید در  دنیا و آخرت سعادتمند خواهید بود، و اگر دعوت مرا نپذیرید حساب شما با خداست و من شما را بیم داده ام و هرکس که بیم داده شده باشد عذری ندارد.
« قُلْ أَرَأَیتُمْ إِن كَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ وَكَفَرْتُم بِهِ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِّن بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ» بگو: به من خبر دهید اگر این قرآن از سوی خدا باشد و توفیق یافتگانِ اهل کتاب آن هایی که از حقّ برخوردارند و به وسیله آن می دانند که این حق است بر صحّت و درستی آن گواهی دهند و ایمان بیاورند و هدایت شوند، سپس اخبار پیامبران و پیروان با شرافت آنان مطابق یکدیگر باشد. و شما ای جاهلان احمق! خویشتن را بزرگ تر از این بدانید که از قرآن پیروی کنید، و تکبّر بورزید، آیا این بزرگ ترین ستمگری و کفری آشکار نیست؟« إِنَّ اللَّهَ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» بی گمان خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند. و از جمله ی ستمگری این است که کسی از روی خود بزرگ بینی از پذیرفتن حقّ سرباز زند، آن هم بعد از آن که دستیابی به حقّ برایش ممکن باشد.
آیه ی 12-11:
وَقَالَ الَّذِینَ كَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَیرًا مَّا سَبَقُونَا إِلَیهِ وَإِذْ لَمْ یهْتَدُوا بِهِ فَسَیقُولُونَ هَذَا إِفْكٌ قَدِیمٌ؛ کافران  مؤمنان  را گفتند : اگر در آن  خیری  می  بود ، اینان  در پذیرفتنش ، بر ما سبقت  نمی  گرفتند  و چون  بدان  راه  نیافته  اند خواهند گفت  که  این   دروغی  دیرینه  است.
وَمِن قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُّصَدِّقٌ لِّسَانًا عَرَبِیا لِّینذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِینَ و پیش  از آن  کتاب  موسی  راهنما و رحمت  بود  و این  ، کتابی  است  تصدیق کننده  آن  ، به  زبان  عربی  ، تا ستمکاران  را بیمی  و نیکوکاران  را  مژده  ای باشد.
کسانی که از حقّ دوری گرداندند و با آن مخالف بودند و دعوت پیامبر را نپذیرفتند، گفتند:« لَوْ كَانَ خَیرًا مَّا سَبَقُونَا إِلَیهِ» اگر قرآن و دینِ اسلام چیز خوبی بود مومنان در رسیدن و گرویدن به آن از ما پیشی نمی گرفتند و ما از اولین کسانی بودیم که به پذیرفتن آن مبادرت می ورزیدیم و در رسیدن به آن از دیگران پیشی می گرفتیم. و این فریب و آراستن دروغ است. چه دلیلی هست که بیانگر آن باشد تکذیب کنندگان در پذیرفتن حقّ از مومنان پیشی گیرند؟ آیا تکذیب کنندگان پاکیزه ترند؟ یا عقل هایشان از عقل های مومنان کامل تر است؟ یا هدایت به دست آن هاست؟ در حقیقت سخنی که می گویند برای آن است تا خود را دلجویی دهند. مانند کسی که توانایی دست یافتن به چیزی را نداشته باشد سپس به مذمت آن بپردازد. بنابراین فرمود:« وَإِذْ لَمْ یهْتَدُوا بِهِ فَسَیقُولُونَ هَذَا إِفْكٌ قَدِیمٌ» و چون  خودشان به وسیله ی قرآن راهیاب نشده اند می گویند: این دروغی دیرین است. یعنی انگیزه و سببی که آن ها را وادار کرد تا چنان سخنانی بگویند این است که آن ها وقتی به وسیله ی قرآن هدایت نشدند و بزرگ ترین بخشش و عطا را از دست دادند آن را مورد عیب جویی قرار داده و دست دادند آن را مورد عیب جویی قرار داده و به آن طعنه زدند که این دروغ است ، در حالی که قرآن حقّ است و شکی در آن نیست و تردیدی در حقّانیّت آن وجود ندارد.
« وَمِن قَبْلِهِ» و این قرآن با کتاب های آسمانی پیش از خود به خصوص با کامل ترین و برترینشان بعد از قرآن که تورات است مطابق و موافق می باشد، « كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً» که  کتاب موسی است و بنی اسرائیل به آن اقتدا می کردند و به وسیله آن راهیاب می شدند و خیر دنیا وآخرت را بدست می آوردند. « وَهَذَا كِتَابٌ مُّصَدِّقٌ» و این قرآن کتابی است که کتاب های گذشته را تصدیق می نماید و به راست بودن آن ها گواهی می دهد و از آن جا که با آن ها مطابق و موافق است آن ها را تصدیق می نماید.« لِّسَانًا عَرَبِیا» و خداوند  این قرآن را به زبان عربی نازل نموده است تا استفاده از آن و یادآوری آن  آسان باشد.« لِّینذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِینَ» تا کسانی را که با کفر و فسق و گناه بر خودشان ستم کرده اند بترساند از این که اگر به ستمگری ِ خود  ادامه دهند،  عذاب ویرانگر به سراغشان خواهد آمد. و این کتاب برای نوید دادن به کسانی است که عبادت خداوند را به نیکویی انجام می دهند و با مردم به نیکویی رفتار می کنند و آن ها را به پاداش فراوان دردنیا و آخرت مژده می دهد. و این کتاب اعمالی را که از آن برحذر می دارد بیان می  کند و نیز آن چه را که به آن  مژده می دهد ذکر می نماید.
آیه ی 14-13:
إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ؛ هر آینه  آنان  که  گفتند که  پروردگار ما الله  است  و سپس  پایداری  ورزیدند، بیمی  بر آنها نیست  و اندوهگین  نمی  شوند.
أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا جَزَاء بِمَا كَانُوا یعْمَلُونَ؛ اینان  به  پاداش  اعمالشان  اهل  بهشتند و در آنجا جاودانه  اند.
کسانی که به ربوّبیت پروردگارشان اقرار کردند و به یگانگی او گواهی دادند و به طاعت و فرمانبرداری از او پایبند شدند و بر آن مواظبت کردند، و در تمام دوران زندگی شان « اسْتَقَامُوا» پایداری ورزیدند، « فَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ» آنان از هر شرّی که پیش روی دارند ترسی ندارند، « وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ»  و بر آن چه پشت سر گذاشته اند غمگین نمی شوند.
« أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا جَزَاء بِمَا كَانُوا یعْمَلُونَ» این ها به پاداش کارهایی که می کردند از قبیل ایمان آوردن به خدا که  مقتضی انجام کارهای شایسته ای است که ایشان بر انجام آن پایدار بوده اند در بهشت می مانند و به جای آن چیزی دیگر را نمی طلبند.
آیه ی 16-15:
وَوَصَّینَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَی وَعَلَى وَالِدَی وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیكَ وَإِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ آدمی  را به  نیکی  کردن  با پدر و مادر خود سفارش  کردیم   مادرش  بار او  را، به  دشواری  برداشت  و به  دشواری  بر زمین  نهاد  و مدت  حمل  تا از شیر  باز گرفتنش  سی  ماه  است  تا چون  به  سن  جوانی  رسد و به  چهل  سالگی  در آید  ، گوید : ای  پروردگار من  ، به  من  بیاموز تا شکر نعمتی  که  بر من  و بر پدر  و مادرم  ارزانی  داشته  ای  به  جای  آرم   کاری  شایسته  بکنم  که  تو را خشنود  سازدو فرزندان  مرا به  صلاح  آور  من  به  تو بازگشتم  و از تسلیم  شدگانم
أُوْلَئِكَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجاوَزُ عَن سَیئَاتِهِمْ فِی أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی كَانُوا یوعَدُونَ اینان  کسانی  هستند که  کارهای  نیکشان  را می  پذیریم  و از گناهشان  در می ، گذریم   در زمره  اهل  بهشتند  هر وعده  ای  که  به  آنها داده  شده  راست   است
این  ابراز لطف خداوند نسبت به بندگان و سپاس گزاری از پدران و مادران است که خداوند فرزندان را سفارش نموده تا به وسیله سخنان نرم و مهربانانه و با بذل مال و دیگر صورت های احسان، با پدر و مادرشان نیکوکاری کنند. سپس به بیان دلایلی پرداخته که موجب آن است که با آن ها نیکویی شود. پس سختی هایی را که مادر در دوران بارداری تحمّل می نماید و مشّقت شیردهی و پرورش دادن فرزند را بیان کرده است. و این چیزها که ذکر شد در مدّت یکی دو ساعت انجام نمی شوند، بلکه این کارها« حَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا» یعنی مدّت حمل و از شیر گرفتن فرزند مدّتی طولانی است و  غالبا سی ماه طول می کشد؛ نُه ماه دوران حاملگی  است و بقیه دوران شیردهی است. و از این آیه و نیز از گفته الهی که در جایی دیگر فرموده است:«  وَالَو لِدَتُ یُرِضعنَ أَولَدَهُنَّ حَولَینِ کَامِلَینِ» مادران فرزندانشان را دو سال کامل شیر می دهند چنین استنباط می شود که کم ترین مدّت حمل شش ماه است ، چون اگر مدّت شیرخوارگی که دو سال است از سی ماه کم شود شش ماه برای دوران بارداری می ماند. که این حدّاقل آن است.« حَتَّی إِذَا بَلَغَ أشُدَّهُ وَبَلَغَ أَربَعینَ سَنَهَ قَالَ رَبّ أوزِعنی أَن أشکُرَ نِعمَتَکَ التَّیِ أَنعَمتَ عَلَیَّ وَعَلَی َ وَلِدَیَّ» تا این که به نهایت توانمندی و کمال جوانی و رشد عقلانی می رسد و به چهل سالگی پا می گذارند آن گاه می گوید: پروردگارا! به من  توفیق بده تا نعمت های دینی و دنیوی را که بر من و بر پدر و مادرم ارزانی داشته ای سپاسگزارم. و شکر نعمت اینگونه است که نعمت در راه اطاعت و فرمانبرداری از ارزانی کننده آن صرف شود، و آدمی به ناتوانی خویش در به جای آوردن شکر نعمت اعتراف نماید  و بکوشد که خداوند را به خاطر نعمت هایش بستاید. و نعمت بر پدران و مادران در حقیقت نعمت بر فرزندانشان است، چون حتما آن ها از آن نعمت و از اسباب و آثار آن بهره مند می شوند، به ویژه نعم دین که اگر پدر و مادر دارای علم و عمل صالح باشند این امر یکی از بزرگ ترین اسباب اصلاح فرزندانشان می باشد.« وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ» و به من  توفیق بده تا کار شایسته ای انجام دهم که از آن خشنود شوی؛ به این صورت که آن کار همه ی آنچه را که او را صالح گرداند در برداشته باشد، و از آن چه او را فاسد می گرداند سالم و در امان باشد. پس این عملی است که خداوند آن را می پسندد و می پذیرد و در برابر آن پاداش می دهد . « وَأَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیتِی» و فرزندانم را برای من شایسته بگردان. وقتی برای صالح شدن خودش  دعا کرد، نیز برای فرزندانش دعا نمود تا خداوند حالات آن ها را خوب و شایسته بگرداند و بیان کرد که سودِ صلاح و شایستگی ِ فرزندان به پدر  و مادرانشان بر می گردد. چون فرمود:« وَأَصْلِحْ لِی» و فرزندانم را برای من و به سود من صالح بگردان.« إِنِّی تُبْتُ إِلَیكَ» بدون شک من از گناهان و معصیت ها توبه کرده و به طاعت و فرمانبرداری از تو بازگشته ام.« وَإِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ» و همانا من از زمره مسلمانانم. « أُوْلَئِكَ» کسانی که صفت هایشان بیان گردید، « الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا» نیکوترین کارهایشان را که عبادات و طاعات هستند از آنان می پذیریم چون غیر از طاعات و عبادات کارهای دیگری هم انجام می دهند.« وَنَتَجاوَزُ عَن سَیئَاتِهِمْ فِی أَصْحَابِ الْجَنَّةِ» و همچون سایر بهشتی ها از بدی ها و گناهانشان در می گذریم. پس آن ها به آن چه خوب و دوست داشتنی است دست می یازند، و آن چه بد و ناپسند است از آن ها دور می گردد.« وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی كَانُوا یوعَدُونَ » وعده ای که ما به آن ها داده ایم وعده راستگوترین گویندگان است و وعده خدایی است که خلاف وعده نمی کند.
آیه ی 19-17:
وَالَّذِی قَالَ لِوَالِدَیهِ أُفٍّ لَّكُمَا أَتَعِدَانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتْ الْقُرُونُ مِن قَبْلِی وَهُمَا یسْتَغِیثَانِ اللَّهَ وَیلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَیقُولُ مَا هَذَا إِلَّا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ ؛ و آن  که  به  پدر و مادرش  گفت  : اف  بر شما ، آیا به  من  وعده  می  دهید  که از گورم  برخیزانند و حال  آنکه  مردمی  پیش  از من  بوده  اند که  برنخاسته   اند ? و آن  دو به  درگاه  خدا استغاثه  می  کنند و گویند : وای  بر تو ایمان   بیاور که  وعده  خدا حق  است   می  گوید : اینها چیزی  جز همان  افسانه   پیشینیان نیست
أُوْلَئِكَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِینَ در باره  اینان  همان  سخن  که  در باره  امتهای  پیشین  از جن  و انس  گفته ، شده بود به  حقیقت  می  پیوندد  اینان  زیان  کنندگانند
وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا وَلِیوَفِّیهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لَا یظْلَمُونَ و هر یک  را نسبت  به  کاری  که  کرده  است  درجتی  است  تا خدا پاداش   کارهایشان  را به  تمامی  بدهد و به  آنان  ستم  نمی  شود
وقتی خداوند حالت فرزند صالح و نیکوکاری را بیان کرد که با پدر و مادرش نیکی می کند، نیز حالت فرزند نافرمان را که بدترین حالت است بازگو نمود و فرمود:« وَالَّذِی قَالَ لِوَالِدَیهِ»  و کسی که پدر و مادرش او را به ایمان آوردن به خدا و روز قیامت فرا خواندند و او را از روز جزا ترساندند امّا او به پدر و مادرش گفت:« أُفٍّ لَّكُمَا» وای بر شما و برآن چه با خود آورده اید! این بزرگ ترین احسان و نیکی است که پدر و مادر برای فرزندانشان انجام می دهند و او را به سوی آن چه مایه ی سعادت همیشگی و رستگاری جاودانگی اش می باشد فرا می خوانند، امّا این فرزند در مقابل زشت ترین پاسخ را به آن ها داد و گفت: وای بر شما و بر آنچه که شما آورده اید. سپس خداوند بیان نمود که او قیامت را بعید دانست و آن را انکار کرد و گفت:« أَتَعِدَانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتْ الْقُرُونُ مِن قَبْلِی» آیا شما به من وعده می دهید که در روز قیامت از گور و قبر بیرون آورده می شوم در ح الی که پیش از من ملّت ها و اقوامی گذاشته اند که زنده شدن پس از مرگ را دروغ انگاشته اند؟ و آن ها امام و پیشوایانی هستند که هر کافر و نادان و مخالفی از آن ها پیروی می نماید.« وَهُمَا یسْتَغِیثَانِ اللَّهَ» در حالی که پدر و مادرش خدا را به فریاد  خوانده و به او می گفتند:« وَیلَكَ آمِنْ» وای بر تو! ایمان بیاور. یعنی تمام کوشش خود را مبذول می داشتند و برای هدایت او به شدت تلاش می کردند و از بس که به هدایت شدن او  علاقمند بودند از خداوند برای وی کمک می خواستند.
همان طور که برای فردی که در دریا غرق شده کمک خواسته می شود که خدایا او را نجات بده. و در حالی که بغض گلویشان را گرفته بود، از خداوند هدایت او را می  خواستند و فرزندشان را نکوهش می کردند و به خاطر گمراهی ِ او دردمند و ناراحت شده و حق را برای او بیان داشتند و گفتند:« إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ» بی گمان وعده خداوند حق است. سپس دلایلی بر این امر ارائه دادند، امّا به فرزندشان چیزی جز سرکشی و نفرت و سرباز ردن از حق از روی تکبّر، وعیب جویی از آن نیفزود« فَیقُولُ مَا هَذَا إِلَّا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ» پس فرزند می گوید: این ها چیزی جز افسانه های پیشینیان نیست. یعنی از کتاب های گذشتگان نقل شده است و از جانب خدا نیست و خداوند آن را به پیامبرش وحی نکرده است. و هرکس می داند که محمّد (ص) خواندن و نوشتن بلد نبوده و از هیچ کسی یاد نگرفته است. پس، از کجا آن را یاد گرفت؟ و کجا مردم می توانند همانند چنین قرآنی را بیاورند گرچه پیشنیان و یاور یکدیگر باشند؟
« أُوْلَئِكَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ» اینان کسانیند که دارای چنان حالتی زشت هستند که همسو با امتّ هایی از جن و انس که پیش از آنان کفر ورزیده اند و تکذیب کرده اند، فرمان عذاب بر آنان محقّق شده است. پس این ها در زمره آنان خواهند بود و در عذاب آن ها غرق خواهند شد. « إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِینَ» بی گمان آنان زیان کار بودند. و «خسران» یعنی این که انسان سرمایه اش را از دست بدهد، پس هرگاه آدمی سرمایه ی خود را از دست بدهد سود و نفع را به طریق اولی از دست داده است. و این ها ایمان را از دست داده اند و به هیچ چیزی از نعمت ها دست نیافته اند و از عذاب آتش دوزخ در امان نمی مانند.
« وَلِکُلّ» و برای هریک از اهل خیر و اهل شر، « دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا» طبق جایگاهی که در خیر و شر دارند درجاتی است، و جایگاهشان در قیامت به  اندازه ی اعمالشان است. بنابراین فرمود:« وَلِیوَفِّیهُمْ أَعْمَالَهُمْ» و تا بدین وسیله خداوند سزا و جزای اعمالشان را به تمام و کمال به آنان بدهد و آنان ستمی نمی بینند، به این صورت که به بدی هایشان نمی افزاید و از نیکی هایشان کم نمی کند.
آیه ی 20:
وَیوْمَ یعْرَضُ الَّذِینَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیبَاتِكُمْ فِی حَیاتِكُمُ الدُّنْیا وَاسْتَمْتَعْتُم بِهَا فَالْیوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنتُمْ تَفْسُقُونَ و روزی  که  کافران  را بر آتش  عرضه  کنند : در زندگی  دنیوی  از چیزهای   پاکیزه  و خوش  بهره  مند شدید ، امروز به  عذاب  خواری  پاداشتان  می  دهند  و این  بدان  سبب  است  که  در زمین  بی  هیچ  حقی  گردنکشی  می  کردید و عصیانگری  پیش  گرفته  بودید.
خداوند حالت کافران را به هنگامی که به آتش دوزخ نزدیک می گردند و بر آن عرضه می شوند و مورد سرزنش و سرکوب قرار می گیرند، بیان می دارد. پس به آن ها گفته می شود:« أَذْهَبْتُمْ طَیبَاتِكُمْ فِی حَیاتِكُمُ الدُّنْیا» شما لذّت ها و خوشی های خود را در زندگانی دنیای خویش از بین بردید و بهره مند شدید و به دنیا دل بستید و  فریب لذت های آن را خوردید و خوشی هایتان شما را از تلاش کردن برای آخرت غافل گردانید.
« وَاسْتَمْتَعْتُم بِهَا» و از خوشی ها ونعمت ها بهره مند شدید و از آن استفاده کردید ، همان گونه که حیوانات و چهارپایان از آن بهره می برند. پس نصیب و بهره ی شما به جای آخرت همان بود. « فَالْیوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنتُمْ تَفْسُقُونَ» بنابراین امروز به سزای آن که در زمین به ناحق تکبّر ورزیدید، و راه ضلالی که بر آن بودید به خدا و فرمان او نسبت می دادید در حالی که دروغ می گفتید نیز به سزای آن که نافرمانی می کردید به عذاب سختی که شما را خوار و رسوا می گرداند جزا داده می شوید. پس آن ها هم سخن باطل گفتند و هم کار باطل را انجام دادند، و هم بر خدا دروغ بستند و حق را مورد عیب جویی قرار دادند، و با خود بزرگ بینی آن را نپذیرفتند. بنابراین به سخت ترین عذاب کیفر داده می شوند.
آیه ی 26-21:
وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَینِ یدَیهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیكُمْ عَذَابَ یوْمٍ عَظِیمٍ برادر قوم  عاد را به  یاد بیاور که  چون  قوم  خود را در احقاف  بیم  داد و، پیش  از او پیامبرانی  بودند و رفتند و پس  از او پیامبرانی  آمدند که  جز  خدای  یکتا را نپرستید که  من  از عذاب  روزی  بزرگ  بر شما بیمناکم
قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ گفتند : آیا آمده  ای  تا ما را از خدایانمان  رویگردان  سازی  ? اگر راست   می  گویی  ، هر چه  به  ما وعده  داده  ای  بیاور
قَالَ إِنََّا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَأُبَلِّغُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ وَلَكِنِّی أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ گفت  : این  را خدا می  داند و من  آنچه  را بدان  مبعوث  شده  ام  به  شما می   رسانم   ولی  می  بینم  که  مردمی  نادان  هستید
فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضًا مُّسْتَقْبِلَ أَوْدِیتِهِمْ قَالُوا هَذَا عَارِضٌ مُّمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ رِیحٌ فِیهَا عَذَابٌ أَلِیمٌ چون  ابری  دیدند که  از جانب  رودخانه  هاشان  می  آید ، گفتند : این  ابری ، باران  زاست   نه  ، این  همان  چیزی  است  که  آن  را به  شتاب  می  طلبیدید  باداست  و در آن  باد عذابی  دردآور ،
تُدَمِّرُ كُلَّ شَیءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا فَأَصْبَحُوا لَا یرَى إِلَّا مَسَاكِنُهُمْ كَذَلِكَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ به  فرمان  پروردگارش  همه  چیز را هلاک  می  کند چنان  شدند که  اکنون  جز  خانه  هاشان  را نبینی   و ما مجرمان  را این  سان  پاداش  می  دهیم
وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِیمَا إِن مَّكَّنَّاكُمْ فِیهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلَا أَبْصَارُهُمْ وَلَا أَفْئِدَتُهُم مِّن شَیءٍ إِذْ كَانُوا یجْحَدُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ یسْتَهْزِؤُون به  آنها چنان  مکانتی  داده  بودیم  که  به  شما نداده  ایم   برایشان  گوش  و، چشم  و دل  قرار دادیم   ولی  گوش  و چشم  و دلشان  به  حالشان  هیچ  سود نکرد ،  زیرا آیات  خدا را انکار می  کردند تا آنچه  به  مسخره  اش  می  گرفتند آنها  رافرو گرفت.
« وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ» و به نیکویی بستای برادر قوم  عاد را که هود علیه السلام بود. او از پیامبران بزرگواری بود که خداوند آن ها را به سبب دعوت کردن به دین خدا و راهنمایی کردن مردم برتری و فضیلت داده است.« إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ» بدانگاه که قومش عاد را در سرزمین احقاف بیم داد. و آن ریگستان هایی بود در سرزمین یمن.« وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَینِ یدَیهِ وَمِنْ خَلْفِهِ» و همانا پیش از او و بعد از او هم بیم دهندگانی آمده بودند. پس او نوبر و نخستینِ پیامبران نبود. و نیز با پیامبران گذشته مخالف نبود. او به آن ها گفت:« أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیكُمْ عَذَابَ یوْمٍ عَظِیمٍ » جز خدا را نپرستید، بی گمان من بر شما از عذاب روزی بزرگ هراسناکم. پس هود آن ها را به عبادت و پرستش خداوند فرمان داد، که هر گفتار درست و کردار پسندیده ای را شامل می شود. و آن ها را از شرک ورزیدن و قرار دادن  همتایانی برای خدا نهی کرد، و آن ها را ترساند که اگر از او اطاعت نکنند به عذاب سختی گرفتار خواهند شد. امّا این دعوت درباره ی آن ها کارساز و مفید واقع نشد.
« قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا» آن ها گفتند: تو هدفی نداری و حقی را با خود نیاورده ای جز این که بر خدایانمان بر ما حسادت ورزیده ای، پس می خواهی ما را از آن ها برگردانی.« فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ» پس اگر از راستگویانی عذابی را که به ما وعده می دهی بر سر ما بیاور. و این نهایت جهالت و کینه توزی و عناد است.
« قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ» هود گفت: علم و آگاهی از زمان  فرا رسیدن عذاب با خداست که زمام و کلید تمام کارها در دست اوست و او عذاب را هر وقت که بخواهد بر سر شما می آورد.« وَأُبَلِّغُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ» و من آن چه را که با آن فرستاده شده ام به شما ابلاغ می کنم. یعنی وظیفه ای جز رساندن آشکار ندارم. « وَلَكِنِّی أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ» ولی شما را قومی می بینم که نادانی می کنید، بنابراین چنین جسارت و جرأتی نموده اید. پس آن گاه خداوند عذاب بزرگ را بر آن ها  فرستاد و آن بادی بود که آن ها را هلاک و نابود ساخت.
بنابراین فرمود:« فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضًا مُّسْتَقْبِلَ أَوْدِیتِهِمْ» وقتی عذاب را دیدند که همانند ابری بود که در آسمان گسترده می شد و رو به درّه هایشان را با آن آبیاری می کردند و از چاه ها و حوض هایی که آب در آن جمع می شد می نوشیدند، « قَالُوا» با شادمانی گفتند:« هَذَا عَارِضٌ مُّمْطِرُنَا» این ابری است که بر ما خواهد بارید. خداوند متعال فرمود:« بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ» نه ، بلکه آن چیزی است که آن را به شتاب می خواستید. یعنی این همان چیزی است که بر خود جنایت کردید و گفتید:« فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ» اگر از راستگویانی، عذابی را که به ما وعده می دهی بر سر ما بیاور.« رِیحٌ فِیهَا عَذَابٌ أَلِیمٌ تُدَمِّرُ كُلَّ شَیءٍ» تند بادی است که عذابی دردناک در خود دارد و بر هر آن چه که عبور نماید از شدت و نحوست خود به فرمان پروردگارش آن را نابود می کند و در هم می شکند. « سَخَّرَها عَلَیهِم سَبعَ لَیَالِ وَثَمَنیَِة أَیَّامِ حُسوُمَاَ فَتَرَی القومَ فِیهَاَ صَرعَیَ کَأَنَّهُم أَعجَازُ نَخلِ خَاوَیِة» خداوند این باد را هفت شب و هفت روز بر آن ها مسلّط کرد آن گاه قوم عاد را می دیدی که بیهوش و بی جان بر زمین افتاده بودند انگار تنه های افتاده و واژگون شده درخت خرما هستند.« فَأَصْبَحُوا لَا یرَى إِلَّا مَسَاكِنُهُمْ» و به گونه ای درآمدند که چیزی جز خانه هایشان دیده نمی شد، و چهارپایان و اموال و خودشان نابود شده بودند.« كَذَلِكَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ» بدینسان گناهکاران را به سبب گناه و ستمکاری شان سزا و کیفر می دهیم.
این در حالی بود که خداوند نعمت های بزرگی به آنها ارزانی کرده بود ، امّا شکر آن را به جای نیاوردند و خداوند را یاد ننمودند. بنابراین فرمود:« وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِیمَا إِن مَّكَّنَّاكُمْ فِیهِ» و همانا در زمین به آنان تمکّن و قدرت داده بودیم به گونه ای که از پاکی ها و خوشی های زمین استفاده می برند و از شهوت ها و دلخوشی های آن بهره مند می شدند، و به آنان عمری داده بودیم که هرکس بخواهد در آن مدّت یادآور شود، یادآور می شود و پند می پذیرد. یعنی ما به قوم  عاد امکاناتی دادیم همان طور که به شما ای مخاطبان امکانات و ثروت و قدرتی داده ایم. پس چنین گمان مبرید ، بلکه دیگران از شما ثروت و قدرت بیش تری داشته امّا اموال و فرزندان و لشکریانشان در برابر عذاب خدا برایشان کاری نکرد وچیزی از عذاب را از آنان دور ساخت.« وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً» و برای آنان گوش و چشمان و دل هایی قرار دادیم. یعنی کوتاهی و نقصی در شنوایی و بینایی و  اذهانشان نبود که گفته شود: آن ها چون نمی دانستند و نمی توانستند به حق آگاهی یابند حق را ترک کردند، و نیز خللی در عقل هایشان نبود، ولی باید دانست که توفیق به دست خداوند است.« فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلَا أَبْصَارُهُمْ وَلَا أَفْئِدَتُهُم مِّن شَیءٍ» پس گوش و چشمان و دل هایشان چیزی از عذاب خدا را از آن ها دور نساخت.« إِذْ كَانُوا یجْحَدُونَ بِآیاتِ اللَّهِ» زیرا آیات خدا را که بر یگانگی او، و اینکه باید به تنهایی عبادت شود دلالت می نمایند انکار کردند.« وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ یسْتَهْزِؤُون» و آنان پیامبرانی را که آن ها را از آن عذاب می ترساندند مورد تمسخر و استهزا قرار دادند. پس همان عذاب که وقوع آن را تکذیب می کردند آن ها را فرا گرفت.
آیه ی 28-27:
وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُم مِّنَ الْقُرَى وَصَرَّفْنَا الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ ما همه  قریه  هایی  را که  اطراف  شما بوده  اند هلاک  کرده  ایم  و آیات  را گونه  گون  بیان  کردیم  ، باشد که  بازگردند
فَلَوْلَا نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ قُرْبَانًا آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَذَلِكَ إِفْكُهُمْ وَمَا كَانُوا یفْتَرُونَ از چه  روی  آن  خدایانی  که  سوای  الله  برای  تقرب  ، به  خدایی  گرفته  بودند  یاریشان  نکردند ، بلکه  از نظرشان  گم  شدند ? این  است  دروغ  و افترایشان
خداوند مشرکین عرب و غیره را هشدار می دهد و بیان می نماید ملت های تکذیب کننده ای که در اطراف دیارشان می زیسته اند و بلکه بیش تر آن ها در « جزیرة العرب» بوده اند مانند عاد و ثمود و غیره نابود کرده است و بیان می دارد که خداوند آیات را به صورت های گوناگون برای آنان بیان داشته است، « لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ» تا آن ها از کفر و تکذیب خود برگردند.
وقتی ایمان نیاوردند خداوند آن ها را مورد مواخذه ی شدید قرار داد و خدایانی که به جای الله به فریاد می خواندند هیچ چیزی از عذاب را از آن ها دور نکرد، بنابراین فرمود:« فَلَوْلَا نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ قُرْبَانًا آلِهَةً» پس چرا کسانی که ایشان را برای تقرب به خدا معبود خود گرفتند یاریشان نکردند؟ یعنی معبودهایی که این ها با انواع عبادت ها به آنان نزدیکی می جستند و آن ها را پرستش می کردند به این امید که به آن ها فایده برسانند.« بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ» پس نه آنان را اجابت ک ردند و نه چیزی را از آنان دور نمودند.« وَذَلِكَ إِفْكُهُمْ وَمَا كَانُوا یفْتَرُونَ» و این دروغ و افترای ایشان بودکه خود را به آن امیدوار می کردند و گمان می بردند که حق است و کارهایشان به آنان فایده خواهد داد، امّا آن چه گمان می بردند ناپدید و باطل گشت.
آیه ی 32-29:
وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَیكَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ یسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِی وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِم مُّنذِرِینَ و گروهی  از جن  را نزد تو روانه  کردیم  تا قرآن  را بشنوند  چون  به ، حضرتش رسیدند گفتند : گوش  فرا دهید  چون  به  پایان  آمد ، همانند بیم  دهندگانی نزد قوم  خود بازگشتند
قَالُوا یا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَ یدَیهِ یهْدِی إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِیقٍ مُّسْتَقِیمٍ گفتند : ای  قوم  ما ، ما کتابی  شنیدیم  که  بعد از موسی  نازل  شده  ،  کتابهای پیشین  را تصدیق  می  کند و به  حق  و راه  راست  راه  می  نماید
یا قَوْمَنَا أَجِیبُوا دَاعِی اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ یغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَیجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ ای  قوم  ما ، این  دعوت  کننده  به  خدا را پاسخ  گویید و به  او ایمان ، بیاورید تا خدا گناهانتان  را بیامرزد و شما را از عذابی  دردآور در امان   دارد
وَمَن لَّا یجِبْ دَاعِی اللَّهِ فَلَیسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ وَلَیسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَولِیاء أُوْلَئِكَ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ و هر کس  که  به  این  دعوت  کننده  جواب  نگوید نمی  تواند در روی  زمین  از خدای  بگریزد و او را جز خدا هیچ  یاوری  نیست  و در گمراهی  آشکاری  است
خداوند پیامبرش محمّد(ص) را به سوی همه ی انسان ها و جن ها فرستاد و می بایست دعوت و نبّوت و رسالت به همه ی آن ها رسانده شود. دعوت کردن و بیم دادن انسان ها برای پیامبر علیه الصلاة و السلام ممکن بود امّا جن ها را خداوند با قدرت خویش به سوی او فرستاد: « نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ یسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا» گروهی از جن ها را فرستاد تا قرآن را بشنوند. وقتی جن ها نزد پیامبر حضور یافتند به یکدیگر توصیه کردند و گفتند: خاموش باشید.« فَلَمَّا قُضِی وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِم مُّنذِرِینَ» وقتی که تلاوت قرآن به پایان آمد و آن را فرا گرفتند و قرآن در آن ها اثر گذاشت به سوی قومشان بازگشتند تا آن ها را دعوت کنند. چون نسبت به قومشان مهربان و دلسوز بودند و برای آن که حجّت بر آن ها اقامه گردد، خداوند آن ها را برگماشت تا در گسترش دعوت پیامبر میان جن ها او را یاری دهند.
« قَالُوا یا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى» گفتند: ای قوم ما! ما تلاوت کتابی را شنیده ایم که بعد از موسی نازل شده است. چون کتاب موسی اصل و اساس انجیل و مرجع بنی اسراییل در احکام شرع بود. و انجیل تکمیل کننده تورات بود و برخی از احکام آن را تغییر داد. « مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَ یدَیهِ یهْدِی إِلَى الْحَقِّ» کتابی که ما شنیدیم به سوی حق راهنمایی می کند. و « حق» عبارت است از هر امر و هر خبری درست.« وَإِلَى طَرِیقٍ مُّسْتَقِیمٍ» و به راه راست رهنمون می شود؛ راهی که انسان را به خدا و بهشت می رساند. و راه آن شناخت خدا و احکام دینی و احکام جزایی او می باشد.
وقتی آن ها را ستودند و جایگاه و منزلت آن را بیان داشتند قومشان را به ایمان آوردند به پیامبر فرا خواندند و گفتند:« یا قَوْمَنَا أَجِیبُوا دَاعِی اللَّهِ» ای قوم ما! سخنان دعوتگر الهی را بپذیرید. یعن کسی را اجابت کنید که جز به سوی پروردگارش دعوت نمی کند و او شما را به هدفی از اهداف شخصی اش دعوت نمی کند و شما را به  هواپرستی فرا نمی خواند، بلکه فقط شما را به سوی پروردگارتان دعوت می کند تا پروردگارتان به شما پاداش دهد و هر شر و امر ناخوشایندی را از شما دور نماید. بنابراین گفتند:« وَآمِنُوا بِهِ یغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَیجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ» و به او ایمان بیاورید تا داوند گناهانتان را بیامرزد و شما را از عذاب دردناک در امان دارد.
و وقتی آن ها را از عذاب دردناک در پناه خویش محفوظ بدارد پس آن جا جز نعمت چیز دیگری وجود ندارد. این پاداش کسی است که دعوت دعوتگر الهی را بپذیرد.
« وَمَن لَّا یجِبْ دَاعِی اللَّهِ فَلَیسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ» و هرکس دعوت دعوتگر الهی را نپذیرد در زمین راه  گریزی ندارد، چرا که خداوند بر هر چیزی تواناست و هیچ گزیزنده ای از دست او در نمی رود و هیچ کسی بر او چیره نمی شود. « وَلَیسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَولِیاء أُوْلَئِكَ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ» و کسی که دعوتگر الهی را اجابت نکند در برابر خداوند دوستان و یاورانی ندارد، و اینان در گمراهی آشکارند، و چه  گمراهی بالاتر از گمراهی  کسی است که پیامبران او را فرا خوانده اند و هشدارها به وسیله آیات و نشانه های روشنگر و حجّت های متواتر به او رسیده باشد امّا همچنان روی بگرداند و  استکبار ورزد؟!
آیه ی 33:
أَوَلَمْ یرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ یعْی بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یحْیی الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ آیا نمی  بینند که  خدای  یکتاست  آن  که  آسمانها و زمین  را بیافرید و در  آفریدن  آنها در نماند  او می  تواند مردگان  را زنده  کند  بلی  او بر هر  کاری  تواناست.
در اینجا خداوند بر زنده گرداندن مردم پس از مرگ به چیزی استدلال کرده است که از زنده کردن مردگان مهم تر است و آن این که خداوندی که آسمان ها و زمین را با وجود بزرگی و گستردگی و استواریشان آفریده است بدون این که کم دقتی کرده ودر آفرینش آن ها خسته و درمانده شده باشد، پس چگونه او  از دوباره زنده کردنتان پس از مردنتان خسته و درمانده می شود در حالی که او بر هر کاری تواناست؟!
آیه ی 35-34:
وَیوْمَ یعْرَضُ الَّذِینَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَلَیسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ روزی  که  کافران  به  آتش  عرضه  شوند : آیا این  حقیقت  نیست  ? گویند :  بلی ،، به  پروردگارمان  سوگند  گوید : به  خاطر کفری  که  می  ورزیده  اید ،  اینک عذاب  را بچشید
فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ یوْمَ یرَوْنَ مَا یوعَدُونَ لَمْ یلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ بَلَاغٌ فَهَلْ یهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ پس  پایداری  کن  ، همچنان  که  پیامبران  اولوالعزم  پایداری  کرده  بودند ودر عقوبتشان  شتاب  مکن   آن  روز که  آن  وعده  ای  را که  به  آنها داده  شده  بنگرند ، پندارند که  جز به  قدر ساعتی  از روز در گور درنگ  نکرده  اند  این تبلیغ  رسالت  است   آیا جز نافرمانان  به  هلاکت  می  رسند ?
خداوند از حالت هولناک و زشت کافران بدانگاه که در کنار دوزخی گرد آورده می شوند که آن را دروغ می  انگاشتند خبر می دهد و آن ها در آن جا مورد نکوهش  قرار می گیرند و به آنان گفته می شود:« أَلَیسَ هَذَا بِالْحَقِّ» آیا این حقیقت ندارد؟ شما در آن حاضر شده اید و آشکارا آن را مشاهده می کنید. « قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا» می گویند: بلی، سوگند به پروردگارمان، پس آن ها به گناهشان اعتراف می کنند و دروغشان آشکار می گردد.« قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ» خداوند به آنان می فرماید: به سزای آن که کفر می ورزیدید عذاب را بچشید. یعنی عذابی که همیشگی و همراهتان است، همان طور که کفر ورزیدن صفت همیشگی ِ شما بود.
سپس خداوند به پیامبرش فرمان داد تا در برابر اذیّت و آزار کسانی که او را دروغگو می انگارند و با او دشمنی می ورزند شکیبایی کند و همواره آن ها را به سوی خداوند دعوت نماید و به صبر و شکیبایی پیامبران اولوالعزم که سرداران انسان ها هستند و دارای همّت های بلند و عزم راسخ و شکیبایی بزرگ و یقین کامل بوده اند اقتدا نماید و از آن ها الگوبرداری کند، چون آن ها شایسته ترین الگو برای او هستند و باید راه آن ها را در پیش گیرد و در پرتو نشانه های روشنِ آنان راهیاب گردد. پیامبر(ص) دستور پروردگارش را اطاعت کرد و چنان صبر و شکیبایی از خود نشان داد که هیچ پیامبری پیش از او آن بردباری را نداشته است و دشمنا همه یک پارچه در برابر او قرار گرفتند و با یک کمان او را نشانه گرفتند، و همه برای بازداشتن او از دعوت کردن به سوی خدا بپا خاستند و آن چه از مخالفت و دشمنی که توانستند با او انجام دادند. و ایشان (ص) همواره فرمان و دستور الهی را آشکارا بیان می کرد و بر جهاد با دشمنان خدا پایبند بود و در برابر اذّیت و آزاری که به او می رسید شکیبا بود تا این که خداوند به او را بر سایر ادیان، و امّتش را بر دیگر امّت ها چیره گرداند. پس درود و سلام خدا بر او باد.
« وَلَا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ» و عذابی را که تکذیب کنندگان به شتاب آن را می خواهند به شتاب مخواه، چون آن ها از روی جهالت و حماقت در آمدن عذاب الهی عجله دارند. پس نباید جهالت آن ها تو را وادار نماید تا پیش خداوند برای نابودی فوری آن ها دعا کنی، زیرا عذابی که در پیش دارند خواهد آمد و هر آن چه که می آید نزدیک است. « كَأَنَّهُمْ یوْمَ یرَوْنَ مَا یوعَدُونَ لَمْ یلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ» وقتی آن ها عذابی را که به آن ها وعده داده می شوند دریابند، انگار در دنیا جز لحظه ای از روز نمانده اند. پس بهره مند شدنِ اندک آن ها از دنیا در حالی که به سوی عذاب هلاک کننده بر می گردند تو را غمگین نکند. « بَلَغُ ُ » یعنی کالا و دلخوشی، و لّذت این دنیا بهره ای ناگوار و سرگرمی اندک است . و یا  اینکه قرآن  بزرگ که در آن برایتان روشنگری کامل ارائه داده ایم وسیله و توشه ای است که شما را به سرای آخرت می رساند و بهترین  توشه و وسیله توشه ایست که انسان را به سرای بهشت و نعمت های پایدار برساند و او را از عذاب دردناک مصون و محفوظ دارد. پس این بهترین توشه ایست که مردم می اندوزند و بزرگ ترین نعمتی است که خداوند به آن ها ارزانی داشته است. « فَهَلْ یهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ» پس آیا به وسیله ی کیفرهای خدا جز گروه فاسقان نابود می شوند؟ یعنی کسانی که خیری در آن ها نیست و از طاعت پروردگارشان خارج شده و حقی را که پیامبران برایشان آورده اند نپذیرفته اند. و خداوند آنها را هشدار و بیم داد امّا آنان بر کفر و تکذیب خود ادامه دادند. پس عذری نخواهند داشت.از خداوند می خواهیم که ما را از عذاب خود در امان دارد.
پایان تفسیر سوره احقاف

تفسیر راستین (ترجمه تیسیر الکریم الرحمن)، تألیف:علامه شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی «رحمه الله» متوفای 1376 هجری قمری (1334هجری شمسی)، ترجمه: محمد گل گمشادزهی
 
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com