قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسیر سوره جمعه
مدنی و 11 آیه است.
 
بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ی 1:
یسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَكِیمِ خدا را تسبیح  می  گویند هر چه  در آسمانها، و هر چه  در زمین  است  ، آن   فرمانروای  پاک  از عیب  را ، آن  پیروزمند حکیم  را.
همه آن چه که در آسمان ها و زمین است خداوند را به پاکی یاد می کنند و مطیع فرمان او هستند و او را پرستش می نمایند چون کامل و فرمانرواست، و فرمانروایی و پادشاهی جهان بالا و پائین از آن اوست، پس همه تحت تدبیر او هستند.
« الْقُدُّوسِ» معظّم و پاک از هر عیب و نقصی است، « الْعَزِیزِ» و بر همه چیزها چیره می باشد. « الْحَكِیمِ» و در آفرینش و فرمان خود حکیم است. پس این صفت های بزرگ آدمی را به پرستش خداوند یگانه و بی شریک فرا می خوانند.
آیه ی 4-2:
هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یتْلُو عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَیزَكِّیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ اوست  خدایی  که  به  میان  مردمی  بی  کتاب  پیامبری  از خودشان  مبعوث   داشت تا، آیاتش  را بر آنها بخواند و کتاب  و حکمتشان  بیاموزد  اگر چه   پیش  ازآن  در گمراهی  آشکار بودند ،
وَآخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَكِیمُ  و بر گروهی  دیگر که  هنوز به  آنها نپیوسته  اند  و اوست  پیروزمند و حکیم
ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ یؤْتِیهِ مَن یشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ این  نعمت  خداست  که  به  هر که  خواهد ارزانیش  دارد و خدا را بخشایشی   بزرگ  است.
« هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ» اوست کسی که در میان بی سوادان پیامبری از خودشان مبعوث کرد. منظور از «امیّیّن» کسانی است که کتاب و رسالتی نداشتند. این ها عرب ها و دیگر کسانی بودند که از اهل کتاب نبودند.
پس خداوند با دادن این نعمت بزرگ بر آن ها منّت نهاد چون آن ها فاقد دانش و خبر بودند و قبل از این در گمراهی آشکاری به سر می بردند و بت ها و درختان و سنگ ها را پرستش می کردند و خوی و رفتار حیوانات درنده را دارا بودند؛ نیرومندشان ناتوان را می خورد و آن ها نسبت به علوم و دانش های پیامبران کاملا ناآگاه بودند.
پس خداوند پیغمبری از خودشان را در میان آن ها مبعوث کرد که آن ها نسب و  اوصاف زیبای او و صداقتش را می دانستند. و خداوند کتابش را بر این پیغمبر نازل فرمود:« یتْلُو عَلَیهِمْ آیاتِهِ» و آیات قاطع او را که موجب ایمان و یقین می گردند بر آن ها می خواند. « وَیزَكِّیهِمْ» و آنان را پاک می دارد و اخلاق فاضله را برای آن ها به صورت های گوناگون بیان می کند و آن ها را بر آن تشویق می نماید و آنان را از اخلاق و رفتارهای زشت باز می دارد.
« وَیعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ» و علم کتاب و سنت را به آن ها می آموزد که علوم گذشتگان و آیندگان را در بر دارد. آن ها بعد از این تعلیم و تزکیه از دانشمندترین افراد جهان شدند بلکه آن ها پیشوایان اهل علم و دین قرار گرفتند و دارای کامل ترین اخلاق و بهترین رهنمود و رفتار شدند.
خودشان هدایت شدند و دیگران را هدایت کردند. پیشوایان هدایت یافته و رهبران پرهیزگار گشتند. پس خداوند با فرستادن این پیامبر(ص) بزرگترین هدیه و کاملترین نعمت را به آن ها عطا کرد.
« وَآخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یلْحَقُوا بِهِمْ» و بر کسانی دیگر غیر از این امّی ها بی سوادان نیز منت نهاد که عبارتند از کسانی که بعد از این ها می آیند، همچنین اهل کتاب« لَمَّا یلْحَقُوا بِهِمْ» احتمال دارد به این معنی باشد که خداوند بزرگ بر کسانی دیگر غیر از این امی ها نیز منت نهاد که هنوز نیامده اند و در عصر کسانی نیستند که دعوت پیامبر را به صورت مستقیم دریافته  اند.
و احتمال دارد معنی آیه  این باشد که خداوند بر کسانی دیگر غیر از این امّی ها نیز منّت نهاد که در فضل و برتری به ایشان نرسیده اند. احتمال دارد منظور این باشد که آن ها در فضل و برتری به ایشان نرسیده اند. یا شاید منظور این باشد که در زمان آن ها نیستند و بعد از آن ها خواهند آمد، و هر دو معنی درست است. چون کسانی که خداوند پیغمبرش را در میان آن ها مبعوث کرد و او را مشاهده کردند و به صورت مستقیم دعوتش را دریافتند، به ویژگی ها و برتری هایی دست یافته اند که هیچ کس نمی تواند به آن ها برسد، و این از توانمندی و حکمت خداوند است که بندگانش را بیهوده رها نکرده است بلکه در میان آن ها پیامبران را مبعوث نموده و آن ها را امر و نهی کرده است. و این فضل بزرگ خداوند است که آن را به هرکس از بندگانش بخواهد می دهد. و این از نعمت تندرستی و فراوانی روزی و دیگر نعمت های دنیوی که خداوند به بندگانش عطا کرده است بهتر و برتر است. پس هیچ نعمتی از نعمت دین که اساس کامیابی و سعادت همیشگی است بزرگ تر نیست.
آیه ی 8-5:
مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ یحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ یحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ كَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ مثل  کسانی  که  تورات  بر آنها تحمیل  گشته  و بدان  عمل  نمی  کنند مثل  آن   خراست  که  کتابهایی  را حمل  می  کند  بد داستانی  است  داستان  مردمی  که   آیات خدا را دروغ  می  شمرده  اند  و خدا ستمکاران  را هدایت  نمی  کند
قُلْ یا أَیهَا الَّذِینَ هَادُوا إِن زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِیاء لِلَّهِ مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِینَ بگو : ای  قوم  یهود ، هر گاه  می  پندارید که  شما دوستان  خدا هستید ، نه ، مردم  دیگر ، پس  تمنای  مرگ  کنید اگر راست  می  گویید
وَلَا یتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَیدِیهِمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ و آنان  به  سبب  اعمالی  که  پیش  از این  مرتکب  شده  اند ، هرگز تمنای   مرگ نخواهند کرد  و خدا به  ستمکاران  داناست
قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِیكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیبِ وَالشَّهَادَةِ فَینَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ بگو : آن  مرگی  که  از آن  می  گریزید شما را در خواهد یافت  و شما را نزد  آن  دانای  نهان  و آشکارا بر می  گردانند تا به  کارهایی  که  کرده  اید  آگاهتان سازد.
خداوند منّت و احسان خویش را بر این امّت بیان داشت؛ امّتی که پیامبر درس نخوانده در میان آن ها مبعوث شد . و مزایا و مناقب خاص آنان را ذکر نمود که هیچ کسی در این زمینه به آن ها نمی رسد. این امّت درس نخوانده از پیشینیان و پسینیان حتی از اهل کتاب که ادعا می کردند علمای ربانی و دانشمندان پیشرفته هستند پیشی گرفتند.
سپس خداوند بیان کرد یهودیان و نصارایی که خداوند تورات را بر دوش آن ها گذاشت و به آنان فرمان داد که آن را بیاموزند و به آن  عمل نمایند امّا آن را چنان که باید رعایت نکردند و وظیفه خود را انجام ندادند هیچ فضیلت و برتری ندارند و مثال آن ها همانند خری است که کتاب هایی چند بر آن بار شده باشد. پس آیا خر از کتاب هایی که بر پشت دارد استفاده می کند؟!
و آیا به خاطر این که بارش کتاب است دارای فضیلت است؟ یا این که بهره اش از این کتاب ها فقط این است که آن ها را حمل می کند؟ پس این مثال علمای یهود است که به آن چه در تورات است عمل  نکردند که بزرگترین حکم آن پیروی  کردن از محمّد(ص) و قرآنی است که محمّد آورده است. پس آیا کسی که چنین است بهره ای جز ناکامی و زیان و اقامه ی حجّت از توران دارد؟ به همین جهت این مثال با حالات آن ها مطابقت دارد.
« بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ كَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ » چه بد است مثال گروهی که آیات خدا را دروغ انگاشتند؛ آیاتی که بر صداقت پیامبر ما و صحّت آن چه آورده است دلالت می کند.
« وَاللَّهُ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» و خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند. یعنی تا وقتی که ستمگری و عناد صفت آن هاست خداوند آن ها را به سوی منافعشان هدایت نمی کند.
و از جمله ستمگری و  عناد یهود این  است که آن ها می دانند بر باطل هستند و ادعا می کنند که خودشان بر حقّ و دوستان خدا هستند ، نه دیگر مردمان. بنابراین خداوند پیغمبرش را فرمان داد تا به آن ها بگوید: اگر راست می گویید که حقیقتا دوستان خدا هستید« فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ» آرزوی مرگ  کنید، و این امر ساده است چون آن ها اگر می دانستند که بر حق هستند از مبارزه طلبی باز نمی ماندند و به مبارزه طلبی ای که خداوند آن را دلیل راستگویی اشان قرار داد روی می آوردند. و اگر مرگ را آرزو نکنند پس این نشانه آن است که دروغ می گویند.
وقتی آن ها آرزوی مرگ نکردند معلوم شد که به باطل بودن آن چه بر آن هستند آگاه می باشند. بنابراین فرمود:« وَلَا یتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَیدِیهِمْ» و به خاطر گناهانی که م رتکب شده اند هرگز مرگ را آرزو نخواهند کرد؛ گناهانی که به خاطر آن از مرگ وحشت دارند. « وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ» و خداوند به ستمکاران آگاه است.پس امکان ندارد چیزی از ستمکاری هایشان بر او پوشیده بماند.
آن ها گرچه به خاطر کارهایی که کرده اند آرزوی مرگ نخواهند کرد بلکه به شدت از مرگ می گریزند، امّا این آن ها را نجات نمی دهد، بلکه حتما باید مرگ به سراغشان بیاید، مرگی که خداوند آمدن آن را بر بندگان قطعی کرده است. سپس بعد از مردن و کامل شدن اجل ها همه خلایق در روز قیامت به سوی خداوند دانای پیدا و پنهان بازگردانده می شوند آن گاه خداوند آن ها را از خیر و شری که کرده اند با خبر می کند.
آیه ی 11-9:
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیعَ ذَلِكُمْ خَیرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ای  کسانی  که  ایمان  آورده  اید ، چون  ندای  نماز روز جمعه  در دهند ، به ، نماز بشتابید و داد و ستد را رها کنید  اگر دانا باشید ، این  کار  برایتان  بهتر است
فَإِذَا قُضِیتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِیرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ و چون  نماز پایان  یافت  ، در زمین  پراکنده  شوید و رزق  خدا را طلب  کنیدو  فراوانش  یاد کنید  باشد که  رستگار شوید
وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انفَضُّوا إِلَیهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَیرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَیرُ الرَّازِقِینَ  و چون  تجارتی  یا بازیچه  ای  بینند پراکنده  می  شوند و به  جانب  آن  می ، روندو تو را همچنان  ایستاده  رها می  کنند  بگو : آنچه  در نزد خداست  از  بازیچه  و تجارت  بهتر است   و خدا بهترین  روزی  دهندگان  است.
خداوند متعال بندگان مومن خود را به حضور در نماز جمعه و شتافتن به سوی آن از هنگامی که برای نماز جمعه ندا داده می شود فرمان می دهد. منظور از «سعی» در این جا اقدام فوری و اهمیت دادن به آن است، و این که آن را از مهمترین کارها قرار دارد، نه آن دویدنی که از آن به هنگام رفتن به سوی نماز نهی شده است. « وَذَرُوا الْبَیعَ» و هنگامی که برای نماز جمعه اذان گفته شد خرید و فروش را ترک کنید و به سوی نماز بروید.
چون « ذَلِكُمْ خَیرٌ لَّكُمْ» این برایتان از مشغول شدن به خرید و فروش و از سپری شدن وقت نماز فرض که موکدترین فریض می باشد بهتر است. « إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ » اگر بدانید آن چه نزد خداوند است بهتر و پایدارتر است، و هرکس دنیا را بر دین ترجیح دهد به راستی که دچار زیان حقیقی گشته است، امّا او گمان می برد که سود می برد. این امر به رها کردن خرید و فروش است تا وقتی که نماز تمام شود.
« فَإِذَا قُضِیتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ» سپس وقتی نماز گزارده شد در پی کسب و تجارت در زمین پراکنده شوید. و از آن جا که مشغول شدن به تجارت ممکن است انسان را از یاد خدا غافل گرداند خداوند فرمان داد که او را بسیار یاد کنید تا این گونه جبران شود. پس فرمود:« وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِیرًا» و خداوند را بسیار یاد کنید. یعنی در حالت نشستن و ایستادن و خوابیدن و بر پهلو و درهمه حالات خدا را یاد کنید. « لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» تا رستگار شوید، چون بسیار یاد کردن خدا از بزرگترین اسباب رستگاری و موفقیت است.
« وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انفَضُّوا إِلَیهَا» و چون تجارت و سرگرمی ای ببینند به سوی آن پراکنده می شوند. یعنی به هوای آن سرگرمی و تجارت از مسجد بیرون شده و خیر را رها می کنند. « وَتَرَكُوكَ قَائِمًا» و تو را ایستاده رها می کنند در حالی که برای مردم خطبه ایراد می کنی. این در روز جمعه بود ، در حالی که پیامبر خطبه می خواند ناگهان کاروانی وارد مدینه شد.
خبر ورود این کاروان به گوش مردم رسید و آن ها در مسجد بودند سپس از مسجد بیرون آمدند و پیامبر را در حالی که ایستاده بود و خطبه می خواهند رها کردند. آن ها برای کاری شتاب ورزیدند که نمی بایست برای آن شتاب می کردند و نیز ادب را رعایت نکردند.
« قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَیرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ» بگو: پاداشی که نزد خداوند است برای کسی که خود را به انجام امر خیر ملزم می داند و بر عبادت خدا مداومت می کند از سرگرمی و تجارت بهتر است، گرچه به وسیله آن برخی اهداف مادی به دست آیند، امّا این مقاصد اندک و از بین رفتنی هستند و خیر آخرت را از دست انسان می گیرد، امّا صبر کردن بر طاعت خدا روزی را از دست آدمی نخواهد گرفت.
« وَاللَّهُ خَیرُ الرَّازِقِینَ  » و خداوند بهترین روزی دهندگان است، پس هرکس از خدا بترسد از جایی به او روزی می رسد که گمانش را نمی برد. این آیات فوائدی را در بردارند که عبارتند از:
1- نماز جمعه فریضه ایست بر مومنان و بر آن ها واجب است به سوی آن بشتابند.
2- دو خطبه روز جمعه فریضه ای هست که گوش فرا دادن به آن واجب است، چون ذکر در این جا به دو خطبه تفسیر شده است. پس خداوند دستور داده که باید به سوی م حل ایراد دو  خطبه شتافت.
3- مشروعیت اذان جمعه و امر کردن به آن.
4- نهی از خرید و فروش بعد از اذان جمعه و حرام بودن آن. و این به خاطر آن است که باعث می شود تا واجب از دست برود، و این دلالت می نماید که هرکاری گرچه در  اصل جایز باشد اگر باعث از دست رفتن واجبی شود انجام دادن آن در آن وقت جایز نیست.
5- به حضور در خطبه های نماز جمعه دستور داده  شده است، و کسی که در آن حضور نداشته باشد مورد مذمت و نکوهش قرار گرفته است. و از لازمه حضور رعایت سکوت است.
6- برای بنده ای که به عبادت خداوند روی آورده شایسته است که به هنگام تمایل نفس به سوی سرگرمی و تجارت و شهوت ها، فضایل و پاداشی را که نزد خداوند است به یاد آورد که این امر باعث می شود تا خشنودی خداوند را بر خواسته و هوای نفس ترجیح دهد.
پایان تفسیر سوره جمعه

تفسیر راستین (ترجمه تیسیر الکریم الرحمن)، تألیف:علامه شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی «رحمه الله» متوفای 1376 هجری قمری (1334هجری شمسی)، ترجمه: محمد گل گمشادزهی
 
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com