قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسیر سوره منافقون

مدنی و 11 آیه است.
بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ی 6-1:
إِذَا جَاءكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ یعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ یشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَكَاذِبُونَ چون  منافقان  نزد تو آیند ، گویند :، شهادت  می  دهیم  که  تو پیامبر خدا  هستی   خدا می  داند که  تو پیامبرش  هستی  و خدا شهادت  می  دهد که  منافقان   دروغگویند
اتَّخَذُوا أَیمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُوا یعْمَلُونَ از سوگندهای  خود سپری  ساخته  اند و از راه  خدا اعراض  کرده  اند و به   حقیقت ، ، آنچه  می  کنند ناپسند است
ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یفْقَهُونَ این  بدان  سبب  است  که  ایمان  آوردند ، سپس  کافر شدند  خدا نیز بر  دلهاشان  مهر نهاد و آنان  در نمی  یابند
وَإِذَا رَأَیتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَإِن یقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَةٌ یحْسَبُونَ كُلَّ صَیحَةٍ عَلَیهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یؤْفَكُونَ چون  آنها را ببینی  تو را از ظاهرشان  خوش  می  آید ، و چون  سخن  بگویند  به سخنشان  گوش  می  دهی  گویی  چوبهایی  هستند به  دیوار تکیه  داده   هر  آوازی را بر زیان  خود می  پندارند ایشان  دشمنانند  از آنها حذر کن   خدایشان بکشد  به  کجا منحرف  می  شوند ?
وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْا یسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُوسَهُمْ وَرَأَیتَهُمْ یصُدُّونَ وَهُم مُّسْتَكْبِرُونَ چون  به  آنها گفته  شود که  بیایید تا پیامبر خدا برایتان  آمرزش  بخواهد  ،سر، می  پیچند  می  بینی  که  اعراض  و گردنکشی  می  کنند.
سَوَاء عَلَیهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَن یغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ تفاوتی  نکند ، چه  برایشان  آمرزش  بخواهی  و چه  آمرزش  نخواهی   خدایشان   نخواهد آمرزید  و خدا مردم  نافرمان  را هدایت  نمی  کند.
وقتی پیامبر(ص) به مدینه آمد و اسلام در آن شهر گسترش یافت و قدرت گرفت افرادی از اهالی مدینه از قبیله اوس و خزرج به ظاهر خود را مومن نشان دادند و در باطن کافر بودند. آن ها برای آن که مقام و خون و اموالشان مصون بماند چنین می کردند. پس خداوند صفت هایشان را بیان کرد که با آن صفات شناخته می شوند تا این گونه بندگان از آن ها پرهیز کنند و آنان را بشناسند. پس فرمود:« إِذَا جَاءكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا» هنگامی که منافقان نزد تو آیند به دروغ می گویند:« نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ» ما گواهی می دهیم که تو  فرستاده خدا هستی. و این گواهی دادن منافقان به صورت دروغ و نفاق است با این که برای تأیید پیامبر خدا نیازی به گواهی دادن آنها نیست.
« وَاللَّهُ یعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ یشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَكَاذِبُونَ» و چون خداوند می داند که تو فرستاده خدا می باشی، و خداوند گواهی می دهد که منافقان در گفته و ادعای خود دروغگویند و آنان حقیقتا چنین باوری ندارند.
« اتَّخَذُوا أَیمَانَهُمْ جُنَّةً» آنان سوگندهای خود را سپری قرار داده اند که در پشت آن خود را از این که به نفاق متهم شوند محافظت می کنند. « فَصَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ» پس خودشان را از راه خدا بازداشته و دیگران را نیز که از حالت آن ها خبر ندارند از راه خدا باز می دارند. « إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُوا یعْمَلُونَ» به راستی چه بد است آن چه آنان می کنند که به ظاهر خود را مومن نشان می دهند و در درون کافر  هستند و به دروغ قسم می خورند.
« ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ»  آن چه نفاق را برای آن ها آراسته به این سبب است که آنان بر  ایمان پایدار نمی مانند، بلکه ایمان آورده سپس کافر می شوند پس بر دل هایشان مهر نهاده شد به گونه ای که هرگز خیر وارد دل هایشان نمی گردد. « فَهُمْ لَا یفْقَهُونَ» و آن چه را که به آنان سود می رساند درک نمی کنند و آن چه که منافع آن ها را تامین می کند نمی شناسند.
« وَإِذَا رَأَیتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ» و هنگامی که آنان را می بینی و خوش تیپی پیکر و بدنشان تو را به شگفتی وامی دارد.« وَإِن یقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ» و اگر سخن بگویند به سخنان آنان گوش فرا می دهی، یعنی از بس که خوب حرف می زنند از گوش دادن به سخنانشان لّذت می بری.
پس بدن و گفته هایشان زیباست و انسان را شگفت زده می کند، امّا آن سوی این حرف ها را از اخلاق درست و رهنمود شایسته خبری نیست. بنابراین فرمود:« كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَةٌ» گویی آن ها تخته هایی هستند که به دیوار تکیه داده شده اند؛ فایده ای ندارند و جز زیان چیزی از آنان  عاید آدمی نمی شود.
« یحْسَبُونَ كُلَّ صَیحَةٍ عَلَیهِمْ» از آن جا که خیلی بزدل و ترسو هستند و دل هایشان ضعیف است و تردید در دل هایشان است و می ترسند که کسی از تردید آن ها آگاه شود، هر فریادی را بر ضد خود می پندارند. پس ایشان « هُمُ الْعَدُوُّ» دشمن حقیقی اند چون دشمن آشکار و مشخّص بهتر و خطرش کمتر از دشمنی است که انسان متوجه آن نمی شود و با مکر و فریب، خود را دوست نشان می دهد در حالی که دشمن آشکار است.
« فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یؤْفَكُونَ» پس، از اینان برحذر باش، خداوند ایشان را بکشد، چگونه از دین اسلام بعد از آن که دلایل آن روشن گردیده است به سوی کفری که جز زیان و بدبختی سودی به آن ها نمی رساند منحرف می شوند. « وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ» و چون به این منافقان گفته شود:« تَعَالَوْا یسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ» بیایید تا پیغمبر خدا برای آن چه از شما سر زده است برایتان آمرزش بخواهد و احوال شما سامان یابد و اعمالتان پذیرفته شود آن ها به شدت امتناع می ورزند، « لَوَّوْا رُؤُوسَهُمْ» و به نشانه ی امتناع از طلب دعا از پیامبر سرهایشان را پیچ می دهند.
« وَرَأَیتَهُمْ یصُدُّونَ وَهُم مُّسْتَكْبِرُونَ» و آن ها را می بینی به خاطر نفرتی که از حقّ دارند از آن روی می گردانند و آن ها با خود بزرگ بینی و با عناد و سرکشی، از پذیرفت حق، امتناع می ورزند.
پس حالت آن ها به هنگامیکه فراخوانده می شوند تا پیامبر برای آن ها دعا  کند چنین است و این از لطف خداوند نسبت به پیامبر است که آن ها نزد پیامبر نیامدند تا برایشان طلب آمرزش نماید.
« سَوَاء عَلَیهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَن یغْفِرَ اللَّهُ» چون در حقّ آنان یکسان است که برایشان آمرزش بخواهی یا نخواهی، زیرا خداوند آنان را نخواهد بخشید چون آنان قومی فاسق و منحرفند و از اطاعت خدا بیرون هستند و کفر را برایمان ترجیح می دهند. بنابراین اگر پیامبر برای آن ها طلب امرزش نماید فایده ای نخواهد داشت. همان طور که خداوند متعال می فرماید:« استَغفُرِ لَهُم أَو لَا تَستَغفِرِ لَهُم إِن تَستَغفِر لَهُم سَبعِِینَ مَرَّةَ فَلَن یَغفِرَ اللَّهُ لَهُم » برایشان آمرزش بخواه یا آمرزش مخواه، اگر هفتاد بار برای آنان طلب آمرزش کنی هرگز خداوند آن ها را نخواهد بخشید.
« إِنَّ اللَّهَ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ» بی گمان خداوند گروه فاسقان را هدایت نخواهد کرد.
آیه ی 8-7:
هُمُ الَّذِینَ یقُولُونَ لَا تُنفِقُوا عَلَى مَنْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى ینفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یفْقَهُونَ اینان  همانهایند که  می  گویند : بر آنها که  گرد پپامبر خدایند ، چیزی ، مدهید تا از گردش  پراکنده  شوند  و حال  آنکه  خزاین  آسمانها و زمین  از  آن  خداست  ولی  منافقان  نمی  فهمند.
یقُولُونَ لَئِن رَّجَعْنَا إِلَى الْمَدِینَةِ لَیخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یعْلَمُونَ می  گویند : چون  به  مدینه  بازگردیم  ، صاحبان  عزت  ، ذلیلان  را از آنجا  بیرون  خواهند کرد  عزت  از آن  خدا و پیامبرش  و مؤمنان  است   ولی   منافقان نمی  دانند.
آن ها از شدّت دشمنی که با پیامبر(ص) و مسلمان ها داشتند وقتی که اجتماع یاران پیامبر واتحاد آن ها را می دیدند و شتاب آن ها را در راه رضامندی پیامبر مشاهده می کردند به گمان فاسد خود می گفتند:« لَا تُنفِقُوا عَلَى مَنْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى ینفَضُّوا» به آنانی که نزد پیغمبر خدا هستند بذل و بخشش نکنید و چیزی ندهید تا پراکنده شوند.
آن ها گمان می بردند اگر اموال و بخشش های  منافقان نبود مسلمان ها برای یاری کردن دین خدا متحد نمی شدند. و این از شگفت ترین چیزهاست، زیرا منافقانی که از همه مردم برای خواری نمودن دین و آزار رساندن به مسلمان ها می کوشند چنین  ادعایی می  کنند، و فقط کسانی گول آن را می خورند که حقائق را نمی شناسند. بنابراین خداوند متعال در پاسخ گفته شان فرمود:« وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» و گنجینه های آسمان ها و زمین از آن خداست پس او روزی را به هرکس که بخواهد می دهد و به هرکس که بخواهد نمی دهد، و اسباب روزی را برای هرکس که بخواهد آسان و فراهم می نماید و برای هرکس که بخواهد اسباب آن را دشوار می کند.
« وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یفْقَهُونَ » ولی منافقان نمی فهمند و در نمی یابند، بنابراین چنین سخنی را بر زبان می آورند؛ سخنی که مفهوم آن این است که گنجینه های روزی در دست آن ها و زیر نظر و خواست آن ها می باشد.
« یقُولُونَ لَئِن رَّجَعْنَا إِلَى الْمَدِینَةِ لَیخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ» منافقان می گویند: اگر به مدینه برگردیم به یقین افراد گرامی تر اشخاص خوار و ناتوان را بیرون خواهند کرد . این در غزوه ی مریسیع بود، وقتی که بین مهاجرین و انصار سخنانی در گرفت که باعث  کدورت خاطرشان گردید. در این هنگام نفاق منافقان پدیدار شد و آن چه در دل هایشان بود آشکار گردید و بزرگشان  عبدالله بن ابّی ابن سلول گفت: مثال ما و این ها یعنی مهاجرین همانند ضرب المثلی است که گفته اند: سگ خود را فربه کن تا تو را پاره کن.  و عبدالله گفت: اگر به مدینه بر می گردیم، « لَیخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ» افراد گرامی تر اشخاص خوار و ناتوان را بیرون خواهند کرد.
او خود و برادران منافق خود را افراد با قدرت و گرامی می پنداشت و پیامبر و پیروانش را خوار و ناتوان می شمرد در حالی که قضیه برعکس بود. بنابراین خداوند متعال فرمود:« وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ» و عزت از آن خدا و رسول او و مومنان است پس این ها گرامی و با عزت هستند و منافقان و برادران کافرشان خوار و ذلیل می باشند. « وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یعْلَمُونَ » ولی منافقان این را نمی دانند، بنابراین ادعا نموده اند که آن ها افراد توانمند و با عزت هستند، آن ها فریب عقیده باطلی را خورده اند که بر آن هستند و از روی سرکشی چنین سخنی می گویند. سپس خداوند متعال می فرماید:
آیه ی 11-9:
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَمَن یفْعَلْ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ای  کسانی  که  ایمان  آورده  اید ، اموال  و اولادتان  شما را از ذکر خدا به ، خود مشغول  ندارد ، که  هر که  چنین  کند زیانکار است
وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن یأْتِی أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَیقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ الصَّالِحِینَ از آنچه  روزیتان  داده  ایم  در راه  خدا انفاق  کنید ، پیش  از آنکه  یکی   رامرگ  فرا رسد و بگوید : ای  پروردگار من  ، چرا مرگ  مرا اندکی  به  تاخیر  نینداختی  تا صدقه  دهم  و از شایستگان  باشم  ?
وَلَن یؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاء أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ  چون  کسی  اجلش  فرا رسد ، خدا مرگ  او را به  تاخیر نمی  افکند  و خدا  به کارهایی  که  می  کنید آگاه  است.
خداوند متعال به بندگان مومن خود فرمان میدهد تا او را به کثرت یاد کنند چون کثرت یاد خدا مایه فراهم شدن سود و رستگاری و خوبی های فراوان است و خداوند آن ها را از این که فرزندان و اموالشان آنان را از یاد خدا غافل نماید و به خود مشغول کند باز می دارد، چون بیش تر انسانها به مال و  اولاد  خو گرفته اند پس اگر این محبّت بر محبّت خداوند مقدم باشد باعث زیانمندی فراوان می گردد. بنابراین خداوند متعال فرمود:« وَمَن یفْعَلْ ذَلِكَ» وهرکس که مال و فرزندش او را از ذکر خدا غافل کند، « فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ» چنین کسانی سعادت همیشگی و نعمت پایدار را از دست داده و زیانمند شده اند، چون آن چه را که از بین می رود بر آن چه که باقی می ماند ترجیح داده اند. خداوند متعال می فرماید:« إِنَّمَا أَموَلُکُم وَأَولَدُکُم فِتنَةُ وَاللَّهُ عِندَهُ أَجرُ عَظیمُ» بی گمان اموال و فرزندانتان مایه آزمایش و فتنه هستند، و نزد خداوند پاداشی بزرگ است.
« وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاكُم» و از آن چه به شما روزی داده ایم بذل و بخشش کنید. نفقات واجب از قبیل زکات و کفّاره ها و  نفقه های همسران و بردگان و امثال آن در این داخل است. نیز شامل نفقات مستحب مانند خرج کردن مال و دارایی در راه کارهای خوب می باشد.
و فرمود:« مِن مَّا رَزَقْنَاكُم»  از آن چه که به شما روزی داده ایم . تا براین دلالت نماید که خداوند بندگان را به انفاقی امر ننموده است که در توانشان نیست و بر آن ها دشوار و گران می آید بلکه به آن ها فرمان داده تا بخشی از آن چه خداوند برایشان روزی داده و  اسبابش را برایشان فراهم کرده است انفاق کنند.
پس بندگان باید با همکاری و همدردی با نیازمندان شکر خداوندی را به جای بیاورند که این نعمت ها را به آنان داده است و این کار را پیش از مرگ خود  انجام دهند که هرگاه مرگ به سراغ  انسان بیاید دیگر به او اجازه انجام دادن ذره ای کار نیک نمی دهد. بنابراین فرمود: « مِّن قَبْلِ أَن یأْتِی أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَیقُولَ» پیش از آن که مرگ یکی از شما در رسد و با حسرت خوردن به خاطر کوتاهی هایی که در حالت توان از او سر زده است از خداوند بخواهد او را به دنیا برگرداند، حال آن که این محال است، و بگوید:« رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ الصَّالِحِینَ » پروردگارا! کاش مرا تا مدّتی اندک به تأخیر می انداختی تا صدقه دهم و  کوتاهی هایی را که کرده ام جبران نمایم و از مال و دارایی ام صدقه دهم تا این کار باعث نجاتم شود و به پاداش فراوان دست یابم و با  انجام همه آن چه که بدان امر نموده ای و پرهیز از همه آن چه که نهی کرده ای از درستکاران شوم. و حج و غیره در این داخل است.
و این خواسته و آرزو زمانش گذشته است و دریافتن آن ممکن نیست. بنابراین فرمود:« وَلَن یؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاء أَجَلُهَا» و هرگز خداوند مرگ کسی را که اجل قطعی اش فرا رسیده باشد به تأخیر نمی اندازد. « وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ » و خداوند به کار بد و نیکی که انجام می دهید آگاه است و شما را طبق شناختی که از نیّت و کارهایتان دارد مجازات خواهد کرد.
پایان  تفسیر سوره منافقون

تفسیر راستین (ترجمه تیسیر الکریم الرحمن)، تألیف:علامه شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی «رحمه الله» متوفای 1376 هجری قمری (1334هجری شمسی)، ترجمه: محمد گل گمشادزهی
 
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com