قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

حافظ ابن کثیر (700 - 774 هـ)

وی امام حافظ مفسر، عمادالدین ابوالفداء «اسماعیل بن عمر بن کثیر بن ضوء بن درع» قریشی شافعی از بنی حصلة است که دارای نسب شریفی است. خود ابن کثیر می‌گوید: «شیخ ما مِزّی بر بخشی از نسب من اطلاع یافت و آن را پسندید و بدین سبب در مورد آن به نوشتن پرداخت».[1]

تولد و طلب علم:
حافظ ابن کثیر به سال 700 هجری یا کمی پس از آن[2] در قریهٔ مِجدَل از توابع بُصریٰ واقع در جنوب شرقی دمشق دیده به جهان گشود. مادر او اهل همین قریه بود. پدر وی خطیب شهرشان بود و از محضر نواوی و فزاری علم آموخته بود.
ابن کثیر پدر خود را در سال 703 هجری در حالی که سه سال بیشتر نداشت از دست داد و خانواده‌اش پس از وفات پدر در سال 707 هجری به دمشق نقل مکان کردند. او می‌گوید: «در آن هنگام کودک بودم و سه سال یا نزدیک به آن داشتم و پدر را جز به مانند خواب به یاد ندارم».[3]
برادر حافظ ابن کثیر، «کمال الدین عبدالوهاب» مسئولیت او را بر عهده گرفت و در این راه تلاش فراوانی نمود. حافظ ابن کثیر در این باره می‌گوید: «او برای ما برادر و دوستی دلسوز بود، او تا سال 50 (یعنی 750 هجری) در قید حیات بود و از او علم آموختم...».[4]
اینگونه حافظ ابن کثیر در آغاز، علم را از برادر خود آموخت و پس از مهاجرت به دمشق به طور جدی در طلب علم بر آمد؛ حفظ قرآن را در سال 711 هجری نزد شیخ «شمس الدین ابی عبدالله محمد بن شرف الدین بن حسین بعلبکی» (متوفای 730 هـ) به پایان رساند، قرائات را آموخت و در تفسیر چیره گشت و متن «التنبیه» در فقه شافعی را در سال 718 هجری حفظ کرد، همچنین مختصر ابن حاجب را از بر کرد و نزد شیخ برهان الدین فزاری و کمال الدین ابن قاضی شهبه فقه آموخت.
وی سپس با زینب، دختر حافظ ابوالحجاج مِزی ازدواج نمود و در ملازمت او علوم حدیث را فرا گرفت. سپس در مصاحبت شیخ الاسلام تقی الدین ابن تیمیه در آمد و از او تاثیر گرفت و در مسالهٔ طلاق به رای او رفت که به همین سبب رنج فراوان دید.
وی اصول را نزد شمس الدین محمود بن عبدالرحمن اصفهانی فرا گرفت و از علی بن نصر بن شیرازی و ابوالقاسم بن عساکر و دیگران نیز علم آموخت. همچنین به حفظ متون علمی و شناخت اسانید و علل و رجال و تاریخ همت گماشت تا جایی که در جوانی به استادی این فنون رسید و وارد عرصهٔ فتوا و مناظره شد و در فقه و تفسیر و نحو به درجه‌ای بالا دست یافت.

جایگاه علمی حافظ ابن کثیر:
با نگاه به مدارس مهمی که حافظ ابن کثیر تدریس در آنها را به عهده گرفت می‌توان پی به جایگاه علمی والای وی برد. علامه ابن کثیر در بسیاری از مدارس معتبر آن دوران از جمله دار الحدیث اشرفیة و مدرسهٔ صالحیة و مدرسهٔ نجیبیة و مدرسهٔ تنکزیة و مدرسهٔ نوریهٔ کبری به تدریس پرداخت.
از جمله مساجد مهمی که وی دروس خود را در آن‌ها برگزار می‌کرد می‌توان مسجد جامع اموی و مسجد ابن هشام و مسجد جامع تنکز و مسجد جامع فوقانی را نام برد که در این مسجد خطابت را نیز بر عهده داشت. اضافه بر این‌ها مولفات وی نیز نشان دهندهٔ مقام علمی وی است که در پایان به ذکر برخی از آن‌ها خواهیم پرداخت.

شیوخ ابن کثیر:
همانطور که ذکر کردیم حافظ ابن کثیر در خانه‌ای دوستدار علم و تقوا به دنیا آمد و رشد یافت. مادر وی «مریم بنت فرج بن علی» حافظ قرآن بود که تاثیر فراوانی بر وی گذاشت و برادرش عبدالوهاب نیز اهل علم و فضل بود که مراحل نخست علمی خویش را نزد وی گذراند. وی سپس نزد شیوخ بسیاری به کسب علم پرداخت که در اینجا برخی از آن‌ها را یاد خواهیم کرد:
1- شیخ الاسلام ابوالعباس، تقی الدین، احمد بن عبدالحلیم بن تیمیة (متوفای 728 هـ)
2- جمال الدین، ابوالحجاج یوسف بن عبدالله مِزّی (متوفای 742 هـ)
3- کمال الدین، محمد بن علی بن عبدالواحد زملکانی (متوفای 727 هـ)
4- شرف الدین، عبدالمومن بن خلف دمیاطی (متوفای 750 هـ)
5- علم الدین، قاسم بن محمد برزالی (متوفای 739 هـ)
6- کمال الدین، عبدالوهاب بن محمد بن عبدالوهاب بن ذویب، معروف به قاضی شهبة (726 هـ)
7- شهاب الدین، احمد بن أبی طالب بن نعمة حجار، معروف به ابن شحنة (متوفای 730 هـ)
8- شمس الدین، محمد بن احمد بن عثمان ذهبی (متوفای 748 هـ)
9- زین الدین، عبدالکافی بن علی سبکی (متوفای 735 هـ)
10- برهان الدین، ابراهیم بن عبدالرحمن فزاری (متوفای 729 هـ)
11- شمس الدین، محمد بن عمر بن محمد بن عبدالوهاب بن محمد بن ذویب بن قاضی شهبة (متوفای 782 هـ)
و دیگران.

شاگران وی:
حافظ ابن کثیر در دوران خود نه تنها در دمشق و شام و حجاز و مصر، بلکه در دیگر مناطق نیز شهرت یافته بود. وی در ذکر حوادث سال 763 هجری می‌گوید: «جوانی پارسی از سرزمین تبریز و خراسان آمده بود و ادعا می‌کرد که بخاری و مسلم و جامع المسانید و کشاف زمخشری و دیگر منابع را از فنون مختلف حفظ است» ابن کثیر سپس به ذکر امتحان وی توسط مردم و اعجاب آنان نسبت به حفظ او پرداخته و سپس می‌گوید: «او از اینکه برای او اجازهٔ سماع بر اساس اجازه را نوشتم بسیار شاد شد و گفت: من از سرزمینم خارج نشدم جز به این هدف که نزد تو بیایم و تو به من اجازهٔ [روایت] بدهی و ذکر تو در سرزمین ما مشهور است».[5]
این داستان نشان دهندهٔ شهرت نوشته‌های وی در دوران حیات اوست.
برخی از شاگران مشهور وی از این قرارند:
1- شهاب الدین، احمد بن حجی بن موسی الحسبانی الدمشقی (751 - 816 هجری)
2- صدرالدین، علی بن علی بن محمد اذرعی، معروف به ابن ابی العز حنفی (731 ـ 792 هجری)
3- ابوجعفر، محمد بن محمد بن عَنَقَه بسکری مدنی (متوفای 804 هجری)
4- سعدالدین، سعد بن یوسف بن اسماعیل نواوی دمشقی (729 ـ 803 هجری)
5- فرزند او بدرالدین محمد بن اسماعیل بن کثیر دمشقی، (759 ـ 803 هجری)
6- ابوالمحاسن، محمد بن علی بن حسن بن حمزه حسینی (715 ـ 765 هجری)
7- شرف الدین، مسعود بن عمر بن محمود انطاکی (متوفای 815 هجری)
8- شمس الدین محمد بن ابی محمد بن الجزری (متوفای 814 هجری)
9- زین الدین، عبدالرحیم بن حسین عراقی (725 ـ 896 هجری)
10- علی بن احمد بن محمد بن سلامة بن عطوف بن یعلیٰ (746 ـ 828 هجری)
11- محمد بن سلمان بن محمد بغدادی، ساکن در قاهره (متوفای 820 هجری)


تالیفات ابن کثیر:
حافظ ابن کثیر بسیار زود آغاز به نوشتن و تالیف نمود. ابن العماد می‌گوید: «در کودکی احکام التنبیه را نوشت».[6] وی همچنان به تالیف ادامه داد تا آنکه در اواخر عمر خود در حالی که مسند ابوهریره را که جزئی از کتاب بزرگ «جامع المسانید و السنن» می‌نگاشت نابینا شد. شاگرد وی حافظ شمس الدین بن الجزری می‌گوید:
«خود را بسیار خسته کرد و برای نوشتن آن به شدت دچار زحمت شد، و کاری انجام داد که در جهان بی‌نظیر بود و همهٔ آن را به جز بخشی از مسند ابوهریره ـ رضی الله عنه ـ را کامل کرد که پیش از پایان آن وفات نمود و پیش از وفات نابینا شد. او ـ رحمه الله ـ به من گفت: همچنان شب‌ها آن را می‌نوشتم در حالی که چراغ سو سو می‌زد تا آنکه بینایی‌ام با آن رفت، شاید خداوند کسی را برای کامل کردن آن برانگیزد گرچه این کاری آسان است».[7]
نوشته‌های وی ارزشمند و از جملهٔ مراجع مهم علوم اسلامی به شمار می‌روند. در تفسیر، کتاب وی «تفسیر القرآن العظیم» از بهترین و سودمندترین تفاسیر است و در حدیث کتاب بزرگ «جامع المسانید والسنن» وی را می‌توان نام برد و در تاریخ، کتاب «البدایة والنهایة» مرجعی بزرگ و مورد اطمینان است. وی مجموعه‌ای بزرگ از تالیفات به جای گذاشته است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

در مجال علوم قرآن:
1- تفسیر القرآن العظیم که به نام مولف به «تفسیر ابن کثیر» شهرت یافته است. این تفسیر از مشهورترین و بهترین کتاب‌هایی است که در تفسیر به ماثور نگاشته شده است و از این نظر پس از تفسیر طبری قرار می‌گیرد.
2- کتاب فضائل قرآن که در نسخه‌های مکی و بریتانیایی، ضمیمهٔ تفسیر ابن کثیر است. این کتاب به صورت جدا با تحقیق استاد محمد البنا در موسسه علوم قرآن بیروت چاپ شده است.

در مجال سنت و علوم سنت:
3- احادیث الأصول.
4- شرح صحیح بخاری.
5- التکمیل فی الجرح والتعدیل ومعرفة الثقات والمجاهیل. نسخه‌ای از آن در دارالکتاب المصریه در دو جلد موجود است که ناقص است.
6- اختصار علوم الحدیث: این کتاب به سال 1353 هـ با تحقیق شیخ محمد عبدالرزاق حمزه در مکه به چاپ رسیده و سپس شیخ احمد شاکر ـ رحمه الله ـ آن را شرح داده و به سال 1355 هـ در قاهره به چاپ رسانده است.
7- جامع المسانید والسنن الهادی لأقوم سنن: توسط دکتر عبدالمعطی امین قلعه‌چی در دارالکتب العلمیهٔ بیروت به چاپ رسیده است.
8- مسند ابوبکر صدیق، رضی الله عنه.
9- مسند عمر بن خطاب، رضی الله عنه: دکتر عبدالمعطی امین قلعه‌چی آن را توسط دارالوفاء مصر منتشر نموده است.
10- الأحکام الصغری فی الحدیث.
11- تخریج أحادیث أدلة التنبیه فی فقه الشافعیة.
12- تخریج أحادیث مختصر ابن الحاجب: با تحقیق کبیسی در مکه منتشر شده است.
13- مختصر کتاب «المدخل إلی کتاب السنن» بیهقی.
14- جزء فی حدیث الصور.
15- جزء فی الرد علی حدیث السجل.
16- جزء فی الأحادیث الواردة فی أیام العشرة من ذی الحجة.
17- جزء فی الأحادیث الواردة فی قتل الکلاب.
18- جزء فی الأحادیث الواردة فی کفارة المجلس.

در مجال فقه و أصول:
19- الأحکام الکبری.
20- کتاب الصیام.
21- أحکام التنبیه.
22- جزء فی الصلاة الوسطی.
23- جزء فی میراث الأبوین مع الإخوة.
24- جزء فی الذبیحة التی لم یذکر اسم الله علیها.
25- جزء فی الرد علی کتاب الجزیة.
26- جزء فی فضل یوم عرفة.
27- المقدمات فی أصول الفقه.


در مجال تاریخ و مناقب:
28- البدایة والنهایة: چندین بار در مصر و بیروت به چاپ رسیده است که بهترین آن نسخهٔ تحقیق شده توسط دکتر علی عبدالستار و دیگران است. چاپ جدیدی از این کتاب نیز توسط دکتر عبدالله بن عبدالمحسن الترکی با همکاری مرکز پژوهش‌های دارالهجر توسط همین مرکز به چاپ رسیده است.
29- جزء مفرد فی فتح القسطنطینیة.
30- السیرة النبویة: به نام «الفصول فی سیرة الرسول» به چاپ رسیده است. برخی از محققان بخش سیرت نبوی البداية والنهاية را نیز به نام سیرت نبوی این کثیر منتشر کرده‌اند.
31- طبقات الشافعیة: اخیرا در مصر به چاپ رسیده است.
32- الواضح النفیس فی مناقب محمد بن إدریس.
33- مناقب ابن تیمیة.
34- مقدمة فی الأنساب.


ثنای علما بر وی:
ابن کثیر ـ رحمه الله ـ از علمای بزرگ دوران خود و بلکه همهٔ دوران‌ها است که معاصران وی و پسینیان وی را ثنا گفته‌اند:
حافظ ذهبی در معرض ذکر وی می‌گوید: «همچنین از فقیه مفتی محدث، دارای فضائل، عمادالدین، اسماعیل بن کثیر بن عمر بن کثیر بصروی شافعی شنیده‌ام... او از ابن شحنة و ابن الزراد و گروهی از علما شنیده است و عنایت خاصی به علم رجال و متون و فقه داشت...».[8]
وی باری دیگر در «المعجم المختص» دربارهٔ ابن کثیر چنین می‌گوید: «امام مفتی، محدث ماهر، فقیه متفنن، محدث مُتقن، مفسر نقال».[9]
حافظ ابن حجر عسقلانی دربارهٔ او چنین می‌گوید: «حفظ او وسیع بود و خوش مشرب و شوخ بود. تصانیف او در حیاتش در سرزمین‌های مختلف منتشر گردید و مردم پس از وفاتش نیز از آن بهره بردند».[10]
علامه ابن ناصر الدین در وصف او چنین می‌گوید: «شیخ امام علامهٔ حافظ، عماد الدین، ثقة المحدثین، عمدة المورخین، عَلَم المفسرین».[11]
ابن تغری بردی می‌گوید: «همیشه به فعالیت مشغول بود، تلاش بسیار ورزید و به نوشتن پرداخت و در فقه و تفسیر و لغت عرب و دیگر فنون به مهارت دست یافت و تا وفات به فتوا و تدریس پرداخت».[12]
علامه عین دربارهٔ او می‌گوید: «او قدوهٔ علما و حافظ و عمدهٔ اهل معانی و الفاظ بود. از علما شنید و جمع‌آوری نمود و تحریر کرد و ریاست علم تاریخ و حدیث و تفسیر به او منتهی گردید و دارای مصنفات متعدد و مفید است».[13]
شاگر او ابن حجی می‌گوید: «او حافظترین کس نسبت به متون احادیث و داناترین آنان نسبت به جرح و تعدیل و رجال حدیث و صحیح و ضعیف آن بود و هم قطاران و شیوخ او به این معترف بودند. بخش بسیاری از فقه و تاریخ را از بر داشت و کم فراموش می‌کرد و فهم وی نسبت به فقه بالا بود».[14]

وفات حافظ ابن کثیر:
حافظ ابن کثیر زندگی پرباری را در عرصهٔ تفسیر و حدیث و افتا و تدریس و تالیف و تصنیف پشت سر گذاشت. وی سه سال پیش از وفات نابینا گردید و در روز پنجشنبه 26 ماه شعبان سال 774 هجری در دمشق درگذشت. تشییع جنازهٔ او بسیار باشکوه بود و بنا بر وصیت خود وی در جوار شیخ الاسلام ابن تیمیه در مقبرهٔ صوفیه به خاک سپرده شد.[15]


پژوهش و ترجمه: عبدالله .م


عصر اسلام
IslamAge.com

زیرنویسها:
[1] - البدایة والنهایة (14/41) وی همچنین در ترجمهٔ پدرش نسبشان را آورده است.
[2] - در مورد تاریخ تولد حافظ ابن کثیر اختلاف است که آیا در سال 700 هجری به دنیا آمده است یا سال 701، که سال 700 راجح است والله اعلم. نگا: مقدمهٔ دکتر عبدالله بن عبدالمحسن الترکی بر البدایة والنهاية با تحقیق خود وی.
[3] - البدایة والنهایة (14/32).
[4] - البدایة والنهایة (14/32).
[5] - البدایة والنهاية (14/367).
[6] - شذرات الذهب (6/231).
[7] - المصعد الأحمد (39-40).
[8] - طبقات الحفاظ ذهبی (4/29) و عمدة التفسیر احمد شاکر (1/25).
[9] - معجم المختص ذهبی.
[10] - الدرر الکامنة.
[11] - الرد الوافر.
[12] - النجوم الزاهرة (11/123).
[13] - النجوم الزاهرة (11/123).
[14] - شذرات الذهب ابن عماد (6/232).
[15] - الرد الوافر (162).



منابع:
1- ترجمهٔ حافظ ابن کثیر در مقدمهٔ تفسیر ابن کثیر، چاپ دارالفتح شارجه توسط مجلس تحقیق علمی دارالفتح، چاپ اول سال 1419 هجری ـ 1999 میلادی
2- ترجمهٔ حافظ ابن کثیر در مقدمهٔ تفسیر ابن کثیر، تحقیق: سامی بن محمد السلامة، دارالطیبة للنشر والتوزیع، چاپ دوم: 1420 هجری ـ 1999 میلادی.
3- ترجمهٔ حافظ ابن کثیر از مقدمهٔ البداية والنهاية با تحقیق دکتر عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، دار الهجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان، چاپ اول: 1417 هجری 1997 میلادی.
4- ابن کثیر و منهجه فی التفسیر، سایت إسلام وب.
5- سایت الإسلام سوال وجواب.