قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

نگرشی در زندگانی امام بخاری رحمه الله تعالی 

تاليف:عبدالمنعم قنديل، 

مترجم : محمدصديق دهواری

یكی از الطاف خداوند بر بندگانش، این بوده كه بوسیله ی پیامبران علیهم السلام  و بوسیله كتب آسمانی، زمینه ی تفكر و اندیشیدن و تحقق را برای مردم فراهم نموده است.
اسلام ملتهای مختلف را بر انگیخت و به آنان انگیزه ی تحرك و شور و شوق ارزانی فرمود. به طوری كه در مدت زمانی كوتاه از میان مردم عادی ، بزرگترین شخصیتهای محقق و دانشمند، برانگیخته شد كه تلاش و كوشش بیدریغ آنان، در میان توده های مردم در طی سالیان متمادی پایدار و ماندگار باقی مانده و پایدار خواهد ماند.
تلاش و كوشش مسلمانان در بخشهای مختلف علمی، كه با طلوع خورشید رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم  آغاز شد، در طی قرنهای اول و دوم و سوم هجری به ثمر نشست، و محققان اسلامی در بخشهای مختلف تفسیر، حدیث، فقه، كلام و . . . از خود آثار گرانبهایی را به یادگار گذاشتند، و بدینسان راه تعالی و عزت را برای بشریت همواره ساختند.
حضرت امام محمد بن اسماعیل بخاری رحمه الله تعالی، یكی از بزرگترین شخصیت های علمی تاریخ جهان است، كه در پرتو اسلام و قرآن و سنت به چنان مقام علمی والایی دست یافته است.
بدون تردید او یكی از معجزات اسلام است، كه در صحنه زندگی اجتماعی و علمی پدیدار گرده است.
كتاب زندگی نامه امام بخاری كه توسط برادر ارجمند آقای محمد صدیق دهواری ترجمه گردیده، خوانندگان را با شیوه زندگانی این انسان بزرگ و الگوی نیك آشنا خواهد كرد. اما نكاتی را در این مقدمه لازم می دانم یادآوری نمایم تا انشاءالله. . . زمینه ی ارتباط نسل جوان حاضر با گذشته ی پر افتخار برقرار گردد ،اما نكات مورد تذكر بشرح ذیل است:
 1- امام بخاری در دوران كودكی پدرش را از دست داد و یتیم شد، گویا ارتباط عمیقی بین زندگانی او و پیغمبر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم  برقرار بوده است. 
این نكته این پیام را در پی دارد، كه در میان یتیمان و طبقات نیازمند جامعه، استعدادهای بسیار بزرگی وجود دارد كه مسئولین امور نباید از آن غافل بمانند. بلكه می باید هر چه بیشتر در جهت شكوفایی این استعدادها و شناسایی آنها اقدام جدی صورت گیرد و خود یتیمان و نیازمندان را در برابر حوادث خود را به بازند و از طی مدارج كمال باز مانند.
 2- مادر امام بخاری یك مادر نمونه است زیرا او در جهت تربیت فرزند یتیم خود را از هیچ كوششی دریغ نورزید، و بلكه تلاشهای عاشقانه ی مادرش برای رشد امام بخاری سنگ زیر بنای شخصیت این انسان بزرگ شمرده می شود. پس مادران می باید این نكته را همواره مورد توجه قرار دهند. 
 3- امام برای كسب علم و فضیلت علاوه بر مسافرتهای طاقت فرسا، رنجهای بسیاری را تحمل كرد پس باید دانست كه: (نامبرده رنج گنج میسر نمی شود مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد.) 
 4- دقت و هوشیاری از صفات بارز امام بخاری بوده است، به طوری كه دقت ظریف و دور نگری و توجه دقیق او به امور بوده است كه زمینه ی كمال او را فراهم ساخته است، و بدیهی است كه انسانهای كم دقت در زندگی كمتر موفق می شوند. 
 5- ایمان عمیق به خدا و قرآن و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم  یكی از اركان مهم موفقیت این رادمرد میدان علم و تحقیق بوده است، و بجا است كه در سرلوحه ی كار بیداری اسلامی ایمان عمیق ذكر شود. 
 6- امام بخاری علاوه بر پركاری و تلاش برای كسب علم و فضیلت، در میدان عمل و تقوا و پرهیزگاری نیز نمونه و الگو بوده است، بطوری كه ارتباط محكم او با خدا هرگز قطع نمی شد و لحظه ای از یاد خدا غافل نبود و قبل از هر تحقیقی وضوء می گرفت و نماز بجای می آورد و . . . 
 7- یكی از خصوصیات امام بخاری نرفتن به دربار حكام و شاهان بوده است، اگر چه به این خاطر مورد بی مهری قرار گرفته و حتی مورد آزار و اذیت نیز قرار گرفته است. 
 8- ترك شبهات و موارد مشكوك از جمله صفات آشكار امام بخاری است زیرا او از میان صدها هزار حدیث جمع آوری شده فقط هفت هزار و اندی را به رشته تحریر در آورده است آن هم بخاطر ترك به شبهات. 
 9- بی اعتنایی به مادیات و توجه به كار و تلاش علمی و تحقیقی، او را از بدگویی دیگران بازداشته به طوری كه هرگز از كسی به بدی یاد نكرده است. 
 10- در بذل و بخشش و مردانگی سر آمد روزگار بود، بطوری كه جامه اش را به فقیری بخشیده، و بخاطر نداشتن جامه مدتی در منزل محبوس مانده است. 
 11- از قرآن و تلاوت قرآن سیر نمی شده و همواره از آن احساس حلاوت و لذت می نموده و بهترین اوقات او با قرآن سپری می شده است. 
 12- در سماحت و بلند نظری و وسعت دید سرآمد بود، به طوری كه مقابل مخالفانش كه بر علیه او توطئه می كردند چنان ظاهر می شد كه گویا هرگز به او بدی نكرده اند و بدی را با نیكی پاسخ می داد. 
 13- همواره در مناجات با خدای به سر می برد، و از مناجات خسته نمی شد، و بلكه بدین وسیله به آرامش و آسایش دست می یافت. 
 14- خلاصه آنكه او نمونه ی انسان كامل و مسلمان در پایداری و تحقق، و كار و تلاش، ایمان و دانش اندوزی، تقوا، ارتباط با مردم، فهم و دقت و . . . بود. 
خدایش رحمت فرماید كه راه تحقیق و تلاش را برای آیندگان باز كرد، و امت را از فیض قدسی احادیث، پیغمبر كریم صلی الله علیه و آله و سلم  بهره مند ساخت. و روزانه ای از فضیلت را برای انسانیت باز كرد، و به عهد خود با خدا و رسول وفا نمود.
به راستی او نمونه ای از ایمان عمیق، فهم دقیق و اتصال وثیق بود، كه هرگز امت بدون آنها نمی تواند سیادت و عزت گذشته را بدست آورد. خداوند از جانب امت به او پاداش خیر ارزانی فرماید و ما را از اجر او محروم نفرماید.
 
انه نعم المولی و نعم النصیر
مصطفی اربابی 
تربت جام 24 رجب 1412 هـ ق
 
 
الحمد لله رب العالمین و الصلاه و السلام علی اشرف الأنبیا و المرسلین محمد و علی آله و صحبه.
اما بعد:
كتابهای مشهور حدیث بسیار زیادی اعم از صحیح، جامع، مسند، مستدرك و مستخرج وجود دارد كه صحیح ترین آنها به صحاح سته مشهور هستند. ما در اینجا به طور اختصار به معرفی مصنفین آنان می پردازیم.
 
1- ((امام بخاری))
امام ائمه و شیخ حفاظ امت، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری فارسی رحمه الله می باشد. در بخارا در سال 194 هجری متولد شد. برای طلب حدیث سفرهای متعدد و طولانی در سرزمینهای مختلف اسلامی انجام داد. پیش نویس كتاب (الجامع الصحیح) را در حرم شریف آغاز نموده و تالیف كتاب (صحیحش) شانزده سال طول كشید. در روستای خرتنگ در نزدیكی سمرقند در سال 256 هجری دار فانی را وداع گفت. از مهمترین شروح این كتاب می توان (فتح الباری) اثر امام حافظ بن جحر عسقلانی را نام برد. 
 
2- ((امام مسلم))
امام بزرگوار ابوالحسن مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری در نیشابور در سال 204 متولد و در سال 261 هجری در آنجا دار فانی را وداع گفت.
احادیث صحیح را بر خلاف امام بخاری بدون استنباط بر حسب اسناد در یك جا ذكر می كند از شیوخش امام بخاری را می توان نام برد.
 
3- ((امام ابوداود))
امام فقیه ابوداود سلیمان بن الأسعث الأزدی سجستانی رحمه الله در سال 202 متولد و در سال 275 در بصره دار فانی را وداع گفت.
 
4- ((امام ترمذی))
امام حافظ ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی رحمه الله در سال 209 در ترمذ متولد و در همان جا در سال 279 دیده از جهان فرو بست. 
ابن أثیر می فرماید: ((در سنن ترمذی از مذاهب و وجوه استدلال آنان و انواع حدیث صحیح، حسن و غریب مشخص و بیان شده است)). از شیوخش: امام بخاری و ابوداود می باشند. 
  
5- ((امام نسایی))
امام حافظ ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب النسایی رحمه الله در نساء به سال 215 هجری دیده به جهان گشود در سال 303 هجری پس از اینكه در دمشق مورد ابتلاء قرار گرفت فرمود: ((مرا به مكه ببرید.)) و آنجا در همان سال دیده از جهان فرو بست. از شیوخش ابوداود و ترمذی می باشد. امام ذهبی در سیر اعلام و النبلا از او نقل می كند كه فرمودند: ((موقعی كه به دمشق رفتم به علت تبلیغات سوء امویان، مردم از امام علی كرم الله وجهه به بدی یاد می كردند و از او روی گردان بودند، تصمیم گرفتم كتاب ((خصائص امام علی علیه السلام )) را تصنیف كنم امید داشتم خداوند آنان را هدایت كند.)) 
احادیث این كتاب توسط محدث بزرگ، شهید مظلوم دكتر احمد سیاد (رح) تخریج و تحقیق شده است.
 
6- ((امام ابن ماجه))
امام حافظ ابو عبدالله محمد بن یزید بن ماجه، مولف السنن، تفسیر و تاریخ در سال 209 متولد شد. او برای طلب حدیث به عراق، بصره، كوفه، بغداد، شام، مصر و حجاز سفرهای متعددی كرد.
روز دوشنبه هشتم رمضان سال 283 دار فانی را وداع گفت.
رضی الله عنهم و رضوا عنه
امیدوارم بتوانیم در آینده به یاری خداوند برای هر یك از این رادمردان بزرگ تاریخ اسلام كتابی مستقل به فارسی زبانان تقدیم نماییم.
محمد صدیق دهواری ـ سراوان 
22 /6/78
 
 
مقدمه مولف:
همیشه بهترین آرزویم این بوده كه درباره امام بخاری: كتابی تالیف كنم، و لحظه لحظه سیرت زندگی او را كه ارزشهای ایمانی، علمی، و معانی انسانی بزرگ فراگرفته است را پی گیری كنم، ولی هرگاه به پهنای تاریخ زندگی وسیع و برافراشته و سر تا پا مجاهد ایشان نزدیك می شدم، احساس می كردم كه در برابر اقیانوس بیكران و ژرفی قرار دارم كه ساحل ندارد. و این احساس مرا  وامی داشت كه از كنایات و استعارات خودداری نموده و فقط به بیان روش زندگی او بپردازم. چه روش و سیرت بزرگی!
در مدتی كه در این فكر بودم بسیاری از اخبار زندگی امام بخاری را كه در كتابهای تاریخی چاپی و خطی وجود داشت فیش برداری كردم كه در تالیف این كتاب كمك زیادی به من كرد.
كتاب (الجامع الصحیح) او، كتابی است برای عامه مسلمین و مخصوصاً برای معلم و متعلم، استاد و دانشجو، محدث و فقیه و برای كسی كه قصد احاطه به سنت نبوی را دارد. و می خواهد به احادیث صحیح كه لبان مبارك معصوم ع به آن تكلم نموده است دسترسی پیدا كند. و اساس فكر سیاستمداران و رهبران كه بشریت را به راه راست هدایت می كنند تشكیل دهد.
بدون شك خواننده گرامی از خلال مطالعه این كتاب از مشتقات و سختیهایی كه امام بخاری برای دسترسی به احادیث نبوی متحمل و تلاش و كوششی كه در راه انتشار و بیان احادیث مبذول داشت مطلع می شود. و می بیند كه هزاران نفر از توان انجام آن عاجزند ولی امام به تنهایی آنها را انجام داد.
خداوند به او حافظه ای قوی اعطا فرمود بود، كه تجهيزات كامپیوتری در این زمان از حفظ آن عاجزند. حافظه ای كه هزاران حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را با متون و اسانید و تاریخ راویان آنان حفظ داشت. پس جای تعجب نیست كه تالیفات امام بخاری نشانه ای بر صدق، امانت، حقیقت و عاری از هر گونه شك و گمان است.
در طول تاریخ برهانی قاطع است بر اینكه خداوند همان طوری كه قرآن كریم را محافظت می كند مردانی را از مومنین مهیا نموده تا احادیث نبوی را حفظ كنند.
***
 
ارتباط با امام بخاری
ارتباط من با امام بخاری از دوران كودكی ام شروع می شود، پدربزرگ پدریم از علمای الأزهر شریف بود. كتابخانه ای مملو از انواع كتب معارف اسلامی داشت. صحیح بخاری را حفظ بود. و به ما نیز حفظ نمودن قرآن كریم و احادیث نبوی وارده در صحیح بخاری را توصیه كرد. و می گفت: ((اين صحیح ترین كتاب بعد از كتاب الله (قرآن كریم) می باشد.))
خداوند نعمت حفظ قرآن كریم را قبل از ده سالگی به من عنایت فرمود. و همزمان احادیث بسیار زیادی از صحیح بخاری را حفظ كردم، و درونم مملو از دوستی نسبت به قرآن كریم و حب سنت مطهر نبوی بود و پدرم كه از علمای عبادت گذار بود، این دوستی و محبت را در قلبم بوجود آورد، بنابراین می توانم بگویم من در همراهی با قرآن و حدیث رشد كردم و بر اخلاق و تربیت اسلامی كه خداوند بر من منت نهاده بود، تربیت یافتم و آن عمیقاً در زندگیم موثر بود مبالغه نیست اگر بگویم من ابو عبدالله البخاری را نخستین شیخ و استاد خود می دانم. چشمانم بر علم، سلوك، كوشش و تلاش دائمی او بر جمع آوری احادیث نبوی از منابع اصلی آن ـ بدون اینكه در آن شك و شبهه ای باشد ـ باز شد. با تمام مشكلات و مصائب و سختیهایی كه در این راه متحمل شد تا جایی كه امت اسلامی كتاب او را مورد قبول قرار داده و به صحت و صدق آن اجماع دارند، نه دانشمند و عالمی در صحت احادیث آن شك دارد و نه فقیه و محققی آن را مورد افترا قرار داده است.
برای ادای دین نسبت به امام بخاری تصمیم گرفتم كه سیرت زندگیش را برای امت اسلامی تقدیم كنم. نمونه كامل، عالم محقق و جستجوگر!! او اسوه ای است برای طالبان علم و چشمه ای شیرین برای كسی كه می خواهد از سرچشمه نبوت سیراب شود و راه روشن و آشكاری برای كسی كه می خواهد به امامی حجت كه سیرت زندگیش در آسمان تاریخ اسلامی درخشان است، اقتدا كند.
***
 
امام بخاری: زادگاه و خانواده اش
سفر مباركمان را با امام بخاری رحمه الله با معرفی خانواده و زادگاهش شروع می كنیم.
نام مبارك او ابوعبدالله محمد بن ابوالحسن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره بن بردزبه است. بردزبه جد امام بخاری قبل از فتح ایران، زندگی می كرد و آیین زرتشتی داشت و بر همین آیین از دنیا رفت. خانواده بردزبه در بخارا یكی از شهرهای خراسان بزرگ آن زمان سكونت داشت و این منطقه در نیمه قرن اول هجری توسط فرمانده قهرمان مسلم بن قتیبه فتح گردید. 
مغیره جد سوم امام بخاری توسط یمان بن جعفی والی خراسان به دین اسلام گروید اما پسر مغیره ـ ابراهیم ـ مانند پدرش گمنام زیست و گمنام از دنیا رفت. افراد این خانواده همگی به زراعت و كشاورزی مشغول بودند و اولین كسی كه در این خانواده به تحصیل علم پرداخت اسماعیل بن ابراهیم بود. در مجالس علما شركت، و به سرزمینهای مختلف مهاجرت می كرد تا با ائمه و صالحین ملاقات كند و از آنان علم حدیث و علم فقه را فراگیرد. از كسانی كه از آنان حدیث شنید می توان انس بن مالك را نام برد. 
اسماعیل دو پسر داشت: احمد و محمد. كه از احمد یادی به جزء ذكر نام او در تاریخ نشده است محمد فرزند دوم اسماعیل در روز جمعه سیزدهم شوال سال یكصد و نود و چهار(194) هجری قمری چشم به جهان گشود. هنوز مدت كوتاهی از تولدش نگذشته بود كه پدرش اسماعیل از دنیا رفت. محمد و برادرش تحت نظر مادرشان به زندگی خود ادامه دادند و او عهده دار مسئولیت تربیت آنان گردید. در كودكی برای محمد حادثه تلخ و ناگواری اتفاق افتاد كه باعث اضطراب و نگرانی مادرش شد و خواب و استراحت را از او ربود و آن كور شدن چشمان محمد بود. مادر پرهیزگار دست به توسل و نیاز به سوی پروردگارش دراز كرد و شب و روز به ذكر، نماز و دعا مشغول شد تا اینكه ابراهیم خلیل علیه السلام  را شبی در خواب دید كه به او گفت: 
((ای زن! خداوند دعا و گریه ات را اجابت كرد و بینایی فرزندت را باز گرداند.)) 
مادر شیدا از خواب پرید. . . در حالی كه كلمات مژده ((ابراهیم خلیل)) همچنان در گوشش طنین انداز بود. . . محمد را در حالی یافت كه بینایی خود را باز یافته بود. . . همان طور كه ابراهیم خلیل به وی بشارت داده بود.
 
كودك نابغه:
با مرگ پدر، محمد تنها ماند تا درد یتیمی را تحمل كند، ولی مادر مهربان برای تربیت علمی او تلاش كرد تا رهرو راه پدر حافظ و ثقه اش باشد.
محمد به ده سالگی نرسیده بود كه قرآن كریم را حفظ كرد و مبادی علوم دین و بسیاری از احادیث نبوی را در مكتب خانه ای در بخارا فرا گرفت. او دارای شور و نشاط، ذهنی جستجوگر، و هوش سرشاری بود بعد از مدتی ماجرایی پیش آمد تا نبوغ و ذكاوتش برای همه نمایان شود. این ماجرا را در گفتار و ملاقات با محمد بن ابن حاتم وراق[1] این چنین بیان می كند:
- ابن ابی حاتم: ای ابوعبدالله فراگیری علم حدیث را چگونه شروع كردی؟
- امام بخاری: در مكتب خانه حفظ حدیث و فراگیری آن به من الهام شد.
- ابن ابی حاتم: چند ساله بودی؟
- امام بخاری: ده ساله بودم. . . بعد از دروس مكتب خانه در مجلس حدیث محدث بزرگ (الداخلی) شركت می كردم گاهی با او در روایت حدیث اختلاف پیدا می كردم. روزی برای مردم حدیث روایت می كرد 
- گفت: عن ابی الزبیر عن ابراهیم (از ابو زبیر از ابراهیم)
- گفتم: ابوالزبیر از ابراهیم روایت نكرده است. . .
بر من عصبانی شده گفتم: اصل نوشته ات را نگاه كن. . . به منزل رفت و اصل نوشته را نگاه كرد و آمد. سپس گفت: ((ای نوجوان سند حدیث چگونه است؟ گفتم: ((الزبیر بن عدی عن ابراهیم.))
قلم را از من گرفت و نوشته اش را تصحیح كرد و گفت: ((راست گفتی.)) امام بخاری با جدیت و كوشش به حفظ و فراگیری حدیث مشغول شد گاهی با ((محمد بن سلام بیكندی)) یكی از حفاظ بزرگ بخارا در روایت حدیث اختلاف پیدا می كرد. بیكندی از سرعت حضور ذهن و حافظه قوی او علی الخصوص پس از اینكه برای اولین بار حدیثی را كه می شنید حفظ می نمود، و هرگز فراموش نمی كرد تعجب می كرد.
امام بخاری در سن پانزده سالگی نزد بیكندی بود. او چندین ساعت متوالی با ذكر سند به قرائت حدیث پرداخت بیكندی متوجه شد كه این نوجوان حافظ بیش از هفتاد هزار حدیث است، در حالی كه امام بخاری مجلس درس را ترك می كرد، سلیم بن مجاهد یكی از حفاظ حدیث نزد بیكندی آمد. . . بیكندی به او گفت: ((اگر كمی زودتر می آمدی نوجوانی را می دیدی كه هفتاد هزار حدیث را حفظ است)).
سلیم به مجاهد تعجب كرد و به سرعت به دنبال امام بخاری بیرون آمد تا اینكه به او رسید و گفت: ((آن كس كه هفتاد هزار حدیث را حفظ است توئی؟)
امام بخاری در جواب گفت: ((بله و شاید هم بیشتر. . . احادیث را از صحابه و تابعین روایت می كنم در حالی كه زادگاه محل سكونت و تاریخ وفات آنان را نیز می دانم و نیز می توانم آن احادیث را همراه با اصل آنان از كتاب و سنت ذكر كنم.))
 
***
 
امام بخاری در مكه و مدینه (حرمین)
امام بخاری در پانزده سالگی به همراهی مادر و برادر بزرگش احمد جهت ادای فرضیه ی حج به مكه مكرمه مسافرت كرد در آنجا امام تصمیم گرفت كه چند سالی را در سرزمین حرم بگذارند و نزد محدثان و مشایخ بزرگ به فراگیری علم حدیث مشغول شود تا اندوخته های علمی خود را بیافزاید. . . در مكه از محضر چهره های شاخص بارز علم حدیث همچون احمد بن محمد الازرقی و اسماعیل بن سالم الصایغ و دیگر حافظان بزرگ. . . . بهره برد.
پیش نویس كتاب (الجامع الصحیح) را در حرم شریف آغاز كرد. امام دلیل تالیف كتاب (الجامع الصحیح) را این گونه بیان می كند كه: روزی در مجلس امام اسحاق بن راهویه در نیشابور نشسته بودم بعضی از حاضرین پیشنهاد جمع آوری مختصری از احادیث صحیح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم  را در كتابی ارائه دادند. . .
این پیشنهاد ذهن بخاری جوان را به خود مشغول داشت و تصمیم گرفت تا آن را عملی كند بعد از ادای مناسك حج مادر و برادرش احمد به بخارا بازگشتند. و امام بخاری سه سال در مكه اقامت كرد كه در این مدت با مذاهب اصولی و كلامی اهل رای آشنا شد. . . سپس امام بخاری از مكه عازم مدینه شد. .
در آنجا به تالیف كتاب (التاریخ) كه دائره المعارفی بی نظیر محسوب می شود مشغول شد كه در شبهای مهتابی بین منبر و روضه مبارك پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  به نوشتن آن می پرداخت.
قبل از نوشتن زندگی نامه هر یك از صحابه، یا تابعین غسل می كرد و دو ركعت نماز بجای می آورد و بعدها، در نوشتن هر یك از احادیث نیز همین گونه عمل می كرد.
 
***
التاریخ الكبیر:
امام در مدت یك سال اقامت خود در مدینه كتاب (التاریخ الكبیر) را تالیف كرد. درباره این كتاب می گوید:
((در هجده سالگی در زمان حكمرانی عبیدالله بن موسی به جمع آوری زندگی نامه و سخنان صحابه و تابعین مشغول شدم كمتر اسمی در تاریخ وجود دارد كه از سرنوشت آن مطلع نباشم كه به علت بزرگ شدن حجم كتاب، از ذكر آن خودداری كردم. . . این كتاب را سه بار بازنویسی كردم.))
مهمترین دلیل روشن بر جایگاه والای علمی این كتاب و شگفت انگیز بودن آن این بس، كه امامی بزرگوار چون اسحاق بن راهویه آن را مورد تایید قرار داده است و به عبدالله بن طاهر تقدیم می كند و می گوید آیا سحر و جادویی را به تو نشان ندهم؟)) عبدالله بن طاهر از خواندن آن متعجب می شود و می گوید: ((تالیفی نظیر آن را ندیده ام.))
همین طور ابوالعباس بن سعید از دانشمندان بزرگ معاصر امام بخاری می گوید: ((اگر چنانچه كسی سی هزار حدیث بنویسد باز هم به كتاب ((التاریخ الكبیر) محمد ابن اسماعیل بخاری نیازمند است.))
بدون شك تالیف كتاب (التاریخ الكبیر) امام بخاری انقلابی بزرگ در دنیای تالیفات به وجود آورد.
او از هیچ یكی از مورخین قبل از خود تقلید نكرد بلكه بر همه آنان از نظر دقت، شیوه بیان، نگارش و جمع آوری مطالب تفوق و برتری دارد.
برای  هر یك از شخصیتهای تاریخی به تعبیر امروزی تحقیق روزنامه نگاری كرد كه بر دقت، امانت و شمول استوار بود.
با تمام این وجود این دائره المعارف بزرگ و بی نظیر در كتابخانه اسلامی به بررسی زندگی چهل هزار شخصیت می پردازد و صفات و خصوصیات و خدمات هر یك از آنان را به اسلام از ولایت تا وفات بیان می كند و برای هر یك از آنان پرونده ای در نزد امام بخاری وجود داشت.
این كتاب مقدمه و اساس تالیف (الجامع الصحیح) است كه برای یك صحابه و تابعین و كسانی كه بعد از آنان در قرون اول و دوم می زیستند ترازویی است كه آنها را در راستی و امانت می سنجد. و بر اساس این درجه بندی اسانید را طبقه بندی كرد تا احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را از تدلیس و كذب محافظت كند پس جای تعجب نیست كه كتابش بعد از كتاب الله (قرآن كریم) صحیحترین و معتبرترین كتاب باشد. از خصوصیات و صفات بارز امام بخاری این بود كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را بیشتر از جانش دوست می داشت و همه وجودش از تار و پود محبت نبی اكرم صلی الله علیه و آله و سلم  بافته شده بود و هر یك از لحظات زندگی اش با علاقه به او سپری می شد.
این محبت شدید را در هر كلمه ای كه می گفت و یا در هر كاری كه انجام می داد به خوبی آشكار می ساخت، از نشانه های این محبت این است كه به منظور تكریم و اجلال آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم  كتاب (التاریخ الكبیر) را با شرح زندگی كسانی كه نام محمد دارند شروع می كند سپس روش علمی خویش را ادامه داده و اسامی را بر اساس حروفی الفبایی ذكر می كند و اجازه نداده است كه اسمی بر نام محمد سبقت بگیرد چرا كه نام محمد محبوبترین اسم ها در نزدش می باشد و در وجدان و ضمیر و تار و پود وجودش رخنه و از اعماق دل آن را دوست می داشت.
بر زبانش ذكر نام و یاد و درود و سلام بر او جاری بود.
 
***
حافظه عجیب
پس از این، امام بخاری را در مهاجرتهای مداوم و سفرهای دور و دراز خود در كسب علم حدیث همراهی می كنیم. بعد از یك سال اقامت در مدینه و فراگیری علم از بزرگان، رجال و مشایخ مدینه و كسب فیض معنوی در مجاورت روضه شریف نبوی صلی الله علیه و آله و سلم  و تدوین كتاب (التاریخ الكبیر) عزم سفر به سوی بصره نمود. . . هدف او از این مهاجرتها و سفرها دیدار و ملاقات با دانشمندان مناطق اسلامی بود تا احادیثی را كه در نزد آنان موجود بود بشنود زیرا گاهی حفاظ یك منطقه از احادیث حفاظ منطقه دیگر اطلاعی نداشتند و به آنچه كه در نزدشان بود بسنده می كردند. . . و به آنچه كه حفظ كرده بودند قانع می شدند اما امام بخاری هدفی والاتر داشت و می خواست همه احادیثی را كه در نزد حفاظ بود جمع آوری كند و به این منظور سكون و قرار نداشت و هر سختی و مشتقی را بر خود هموار می كرد. اندیشه و دغدغه جمع آوری احادیث نبوی هر رنج و مصیبتی را بر او آسان می كرد و به راستی محبت و عشق او به كسب دانش راحتی و آسایش را از وی ربوده بود.
خصوصیات بارز و منحصر به فرد دیگر امام بخاری كه دوستان وی در مجالس علمی كه در شهر بصره تشكیل می شد به آن پی بردند و توجه شركت كنندگان در حلقه های حدیث را به خود جلب كرد این بود كه امام بخاری بدون اینكه قلم و كاغذی همراه داشته باشد در این مجالس شركت می كرد در حالی كه تمامی طلاب شركت كننده در این مجالس، كلمه به كلمه آنچه را كه محدثین بیان می كردند یادداشت می كردند و آنان در مورد امام بخاری به یكدیگر می گفتند: چرا این نوجوان در این مجالس شركت می كند وقت خود را هدر می دهد و استفاده لازم را نمی برد؟ علت مداومت حضور او چیست؟ و چرا آنچه را كه حفاظ و ائمه بیان می كنند یادداشت نمی كند؟
حاشد بن اسماعیل حادثه بسیار جالبی را در این خصوص بیان می كند كه به حافظه قوت و دقت هوشمندانه او اشاره می كند می گوید ((ابو عبدالله البخاری با ما، در مجالس حدیث مشایخ بصره شركت می كرد در حالی كه چیزی را یادداشت نمی كرد بعد از مدتی من و دوستم به او گفتیم: ((چرا همراه ما در مجالس علم شركت می كنی ولی احادیث را یادداشت نمی كنی؟))
امام بدون اینكه جوابی بدهد فقط به ما نگاه می كرد. ما با وجود این هر روزه سوال خود را تكرار می كردیم بعد از شانزده روز به ما گفت: ((شما خیلی سماجت می كنید و هر روز به من ایراد می گیرید. . . آنچه را كه در مجالس حدیث نوشته اید به من نشان دهید.))
ما آنچه را كه در آن مجالس حدیث نوشته بودیم به او نشان دادیم كه بیش از شانزده هزار حدیث بود او همگی را از حفظ خواند ما نوشته های خود را از محفوظات او تصحیح می كردیم سپس امام رو به ما كرد و گفت: ((آیا شركت كردن من در حلقه های دانش به هدر دادن عمر بوده؟))
حاشد بن اسماعیل در ادامه می گوید: اهل دانش بصره ابی عبدالله البخاری را جانشین شایسته ای برای طلب علم حدیث بشمار آوردند. . . در حالی كه هنوز جوان بود هزاران نفر در حلقه درسش می نشستند و از او حدیث می نوشتند.
 
***
امام بخاری استاد مشایخ:
نمونه بسیار جالب دیگری كه نشان دهنده علاقه و محبت اهل بصره نسبت به امام بخاری است را بیان می كنیم: خبر آمدن او به بصره به سرعت بین مردم پیچید. یوسف بن موسی مروروزی ورود او را به بصره به نحو بسیار جالبی بیان می كند و می گوید:
((در مسجد جامع بصره بودم كه صدایی شنیدم: ای اهل علم محمد بن اسماعیل البخاری به بصره آمده است برای كسب علم و دانش به نزد او بروید.))
با گروهی به سراغ او رفتیم جوانی را دیدیم كه ریش كاملاً سیاهی داشت و پشت ستونی در حال نماز خواندن بود پس از پایان نماز دورش حلقه زدیم از او خواستیم مجلس املای حدیث برگزار كند پیشنهاد را برای روز بعد پذیرفت. . . ندا دهنده برای بار دوم در مسجد جامع بصره ندا داد محمد بن اسماعیل بخاری به بصره آمده است از او خواستیم مجلس حدیث دایر كند. . . این مجلس فردا در همین مسجد برگزار می گردد.
- روز بعد چه اتفاق افتاد‍‍‍‍!؟
آنچه كه اتفاق افتاد مافوق تصور بود یوسف بن موسی مروزی در ادامه آن را این گونه بیان می كند:
((روز بعد فقها، محدثین، حفاظ و هزاران نفر از مردم برای شنیدن احادیث محمد بن اسماعیل بخاری در حلقه اش جمع شدند. ابوعبدالله قبل از قرائت و املاء احادیث گفت:
((ای اهل بصره من در سن جوانی هستم از من خواستید احادیثی را برای شما روایت كنم من نیز احادیثی را از اهل بصره روایت می كنم تا از آن استفاده لازم را ببرید.
مردم از سخنش تعجب كردند سپس شروع به روایت نمود:
نبانا عبدالله بن عثمان بن ابی رواد  العتكی قال انبانا ابی عن شعبه عن منصوره غیره عن سالم بن ابی الجعد عن انس ابن مالك ان اعرابیا جاءالنبی صلی الله علیه و آله و سلم  فقال: یا رسول الله (الرجل یحب القوم) فذكر حدیث (المرء مع من احب)
(عبدالله بن عثمان بن ابی روا دالعتكی اهل بصره روایت می كند كه پدرم از شعبه از منصور و دیگران از سالم بن ابی الجعد از انس بن مالك روایت می كنند كه یك نفر اعرابی به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  آمد و گفت: ((ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم  هر كسی قومش را دوست دارد. سپس حدیث را ذكر كرد ((هر كس با آنكه دوست دارد همراه است)).
سپس محمد بن اسماعیل گفت: ((این حدیث با این اسناد در نزد شما نیست بلكه آنچه در نزد شما است غیر از روایت منصور از سالم است)).
یوسف بن موسی می گوید: ((امام بخاری تعداد بسیار زیادی از این نمونه احادیث را بیان كرد)) و بعد از روایت هر حدیث می فرمود: ((این حدیث با این اسناد در نزد شما موجود است اما از روایت فلانی از فلانی در نزد شما موجود نیست.))
این چه حافظه ای است كه روایات مختلف حدیث را با ذكر اسامی راویان هر منطقه ذكر می كند. . .
((بدون شك امام بخاری در زمان خویش نابغه بود و این نبوغ در نسلهای بعدی نیز نظیر ندارد.))
 
***
احترام مردم به امام بخاری:
هنوز با امام بخاری در شهر بصره كه فقها، محدثین و صاحبان رای در آن حضور دارند می باشیم و می بینم كه در مورد تكریم و تقدیر این جوان كه بر شیوخش در حفظ متون و اسانید احادیث تفوق و برتری داشته است چه می گفتند:
وقتی كه محمد بن یسار خیر آمدن امام بخاری به شهر بصره را شنید فرمود:
((سید و سرور فقیهان امروز به شهر بصره آمده است.))
و محمد بن بشار العبدی می گوید: ((حافظان دنیا چهار نفرند: ابوزرعه در ری، مسلم بن الحجاج در نیشابور، عبدالله بن عبدالرحمن الدارمی در سمرقند و محمد بن اسماعیل بخاری در بخارا.))
((سپس با لبخند می گوید: ای نوجوانان تمامی اینان شاگردان من بوده اند.))
اینجا ماجرای جالب دیگری وجود دارد كه بین محمد بن بشار و امام بخاری اتفاق افتاد كه بر آوازه و شهرت جهانی امام بخاری كه آفاق را در نور دیده بود دلالت می كند آنرا بیان می كنیم امام بخاری می گوید:
((در هنگام آمدن به بصره به حلقه ی درس محمد بن بشار رفتم. . . پس از پایان درس متوجه شد كه من حضور دارم.))
گفت:
- جوان اهل كجا هستی؟
- گفتم: اهل بخارا.
- گفت: چگونه ابو عبدالله را ترك كرده و به اینجا آمده ای؟
- سكوت كردم.
دوستان به او گفتند رحمك الله این خود ابو عبدالله است.
برخاست مرا در آغوش گرفت و گفت:
((خوش آمد می گویم به كسی كه از سالها قبل به وجود آن افتخار می كنم.))
حال كه این جایگاه بلند و رفیع او در نزد محمد بن بشار است. او دارای جایگاه ویژه ای در نزد امامی بزرگوار چون علی بن المدینی است كه یكی از ائمه چهارگانه ای است كه بر قله های رفیع علم و دانش نبوی صعود كرده اند و در زمان خویش از شهرت بی نظیری در میان عام و خاص برخوردار بودند و این چهار نفر عبارتند از: ابوبكر ابی شیبه، احمد بن حنبل، علی بن المدینی، یحیی بن معین.
آرزوی امام بخاری نسبت به علی بن المدینی این بود كه با وی یك بار ملاقات كند و از او حدیث بشنود. هنگامی كه بین امام بزرگوار و جوان زیرك و طالب علم دیدار صورت گرفت امام بخاری سخنی از تقدیر و احترام به او می گوید كه نسبت به دیگر شیوخ و ائمه معاصرش نمی گوید.
می فرماید: ((در مقابل هیچ كس جز علی بن المدینی خود را كوچك نشمرده ام)).
از هیچ انسانی حدیث نشنیده ام، كه از علی بن المدینی شیرین تر بیان كند.))
وقتی كه علی بن المدینی این سخن ابو عبدالله را می شنود می گوید.
((به این گفته اش توجه نكنید او كسی همانند خود را ندیده است.)) اعتراف و شهادتی دو طرفه از امامانی بزرگوار كه هر كدام قدر و منزلت یكدیگر را درك كرده اند و تاریخ با خشوع و انقیاد كامل نسبت به آنان با سكوت نظاره می كند. . .
علی بن المدینی هرگاه برای روایت حدیث در حلقه درسش می نشست امام بخاری را در سمت راست خود می نشاند و هنگام روایت هر حدیثی به او نظر می انداخت گویا از او می ترسید.
تمام این وقایع در جوانی امام بخاری اتفاق افتاد. او در حالی كه در عنفوان جوانی بود محدثی بزرگ و استادی با معلومات زیاد به حساب می آمد. طلاب علم و شیوخ بزرگ هر كدام به طور مساوی به او مراجعه می كردند تا از علمش استفاده و از توانایی او بهره كافی ببرند. . .
در جوانی به مرحله ای از فراگیری علوم رسید كه صاحبان عمر طولانی از دست یافتن آن عاجز بودند. . . . سفرهای متعدد و طولانی او را از خامی به مقام پختگی رساند.
 
***
 
امام بخاری تاوان نبوغ خود را می پردازد:
زمانی كه اولین سفر امام بخاری به مكه سپس به مدینه سپس به بصره شروع می شود گویا او به مثابه زنبور عسلی است كه در حركت دائمی خود به شیره گلهای یك باغ بسنده نمی كند و می خواهد از یك باغ به باغ دیگر جهت مكیدن و استفاده از شیره ی گلها در حركت باشد.
همراه با امام بخاری از بصره تا بغداد ماجرای عجیبی در بغداد اتفاق می افتد. . . آوازه و شهرت امام بخاری به مثابه حافظ و محدثی بزرگ در تمام جهان اسلام پیچیده بود. شهرت جهانی او در مقابل نبوغ بی نظیر این رادمرد، مبالغه نبود در جوامع مختلف نوابغ همیشه تاوان نوآوری و نبوغ خویش را با حسد، كینه، عداوت و ایجاد شك و شبهه در قدرت تواناییشان را از سوی معاندان پرداخته اند. . . ولی آنان از هر امتحان و آزمایش همچون فلزی كه در آتش انداخته شود تا ناخالصیش از بین برود و صیقل یابد سربلند و پیروز بیرون آمده اند.
امام بخاری _ رحمه الله _ تاوان نبوغ خویش را چندین بار پرداخته است كه اولین بار در بغداد بود. عازم پایتخت جهان اسلام شهر علم و ادب شد اما آسمان آن را صاف و آبی نیافت بلكه از ابرهای تیره و تار حسد و كینه پوشیده و رقابت خبیثی بر آن حكمفرما بود.
او برای كسب جاه و مقام و ثروت عازم آنجا نبود بلكه هدف او اخذ احادیث از شیوخ بغداد و اعطاء آنچه در نزدش وجود داشت بود.
((احادیثی را كه او روایت می كرد به مراتب از احادیثی كه در نزد آنان وجود داشت بیشتر بود.))
او می گوید: ((در ملاقات با شیوخ بجای اینكه من از آنها بهره علمی ببرم آنان بودند كه از دانش من بیشترین استفاده را می بردند یعنی هدف او از سفر به بغداد عبارت بود از فراگیری علم بیشتر و فایده رساندن به علمای و مشایخ بغداد، از موهبتی كه خداوند از علم و معرفت به او عنایت كرده بود. امام بخاری وارد شهر بغداد شد. . . . و آن چنان استقبالی اهل بغداد از او به عمل آوردند كه كسری و قیصر در اوج قدرت و سلطنت خویش ندیده بودند. مردم برای استقبال او كیلومترها تكبیر گویان از شهر خارج شدند، بر مركبش درهم و دینار نثار می كردند و نقل و نبات و شیرینی بین یكدیگر پخش می كردند.
این تكریم و احترام به خاطر شخص او نبود بلكه به خاطر علمی بود كه در سینه اش حمل می كرد و در حافظه اش موجود بود و آنرا بدون هر گونه شك و تردیدی به مردم تقدیم می كرد و مردم در آن زمان به فراگیری سنت و استماع احادیث كه از لبان مبارك معصوم صلی الله علیه و آله و سلم  بیرون آمده بود، به عنوان دومین منبع قانونگذاری اسلامی اشتیاق داشتند قرآن در سینه ها حفظ شده بود. . . ولی احادیث شریف نبوی در آن مقطع بین محدثین در هر جا و هر مقام پراكنده بود. . . و جمع آوری آنها احتیاج به تلاش و كوشش فراوانی داشت. ولی مسلمانان در یك جهت بودند و مشایخ بغداد در جهت دیگر، مسلمانان تلاش و كوشش می كردند تا به احادیث آشنایی پیدا كنند ولی مشایخ در رقابت و مبارزه با امام بخاری چاره اندیشیده كه در مسیر مباركش مانع ایجاد كنند تا رهبری فكری جامعه و اهل علم بغداد منحصر به آنان باشد این وضعیت در بغداد حاكم بود تا اینكه امام بخاری به این شهر وارد شد.
امام بخاری : به چیزی جز آنچه مشایخ بغداد فكر می كردند می اندیشید و امید داشت با آمدن به بغداد به ثروت علمی خود بیفزاید و چقدر فرق است بین این تفكر و آن تفكر. . و این اندیشه و آن اندیشه. . . حفاظ حدیث قبل از آمدن امام بخاری(رح) چاره ای اندیشیدند و جلسه ای گرفتند و به تبادل آراء و نظریات پرداختند. . . تا اینكه برای كوبیدن این امام بزرگوار نقشه ای كشیدند و نقشه عبارت از این بود كه اسناد و متن یكصد حدیث را تغییر دهند اسناد یك حدیث را در اسناد حدیث دیگر و اسناد متن را در متن دیگر ادغام كنند. . . این احادیث را ده نفر و هر نفر ده حدیث را بیان كند و هر وقت كه امام بخاری حلقه حدیث خود را دایر كرد این احادیث را از او بپرسند.
بدون شك امتحانی سخت و دشوار است و میزان موفقیت هر كسی ولو اینكه حافظ باشد خیلی كم است اما عكس العمل امام در این موقعیت چگونه بود؟
در مجلس گروهی از محدثین حضور دارند كه این احادیث را به خوبی حفظ هستند.
اگر چنانچه امام بخاری حدیثی را كه متن یا اسناد آن مقلوب باشد را تایید كند. . . هیبت و شوكتش از بین می رود پس در (مقابله با آنها) حافظه ای قوی و ذهنی حاضر و آماده لازم است و خداوند متعال این مواهب را به او بخشیده بود.
 
***
موفقیت امام در امتحان
هزاران نفر منتظر بودند تا امام بخاری در حلقه درسش به روایت حدیث بپردازد و به سوالات حاضرین پاسخ دهد هنوز دقایقی از  تقریر او نگذشته بود كه نفر اول از آن ده نفر بلند شد و از امام بخاری حدیثی پرسید كه از نظر سند و متن مقلوب بود امام در جواب فرمودند: (آنرا نمی شناسم) می پرسید تا ده حدیث آن تمام شد و از امام در جواب می فرمود: ((آن را نمی شناسم)).
در لحظاتی كه آن مرد احادیث را می پرسید امام بخاری می فرمود: ((آن را نمی شناسم)) او همچنین می پرسید حاضرین مجلس دو گروه شدند: گروهی مقلوب بودن احادیث را می دانستند و به یكدیگر نگاه می كردند و اظهار امام بخاری را تایید می كردند. و گروهی به حدیث آشنایی نداشتند و امام بخاری را به عجز و ناتوانی و عدم شناخت متهم می كردند. . . . درجه حرارت مجلس به اوج خود رسیده بود و امام بخاری همچنان با هیبت و وقار و سكون و آرامش به آنان نگاه می كرد.
اولین مرحله امتحان بدون اینكه امام بخاری اشتباه كند پایان یافت. گویا امتحان همچنان ادامه دارد. . . و كسی نمی توانست نتیجه آن را با كثرت سوالات پیش بینی كند سپس نفر دوم از آن ده نفر برای كوبیدن امام بخاری برخاست. بین او و امام بخاری نفس گفتگوی انجام گرفته با نفر اول صورت گرفت. اهل حدیث تعجب و حیرت می كردند امام بخاری نیز با موفقیت این مرحله از امتحان را پشت سر گذاشت نفر سوم از آن ده نفر كه با نقشه مشایخ بغداد احادیث غلط را ارائه می كردند برخاست و اینچنین یكی بعد از دیگری بلند شدند تا اینكه آن ده نفر تمامی یكصد حدیث مقلوب را ارائه كردند. . . امام بخاری جزء جمله ((آن را نمی شناسم)) چیزی نمی گفت.
وقتی كه امام بخاری متوجه شد دیگر كسی نیست تا از او حدیثی بپرسد رو به نفر اول كرد و گفت اولین حدیثی كه نقل كردی صحیحش این است. صحیح حدیث دوم را نیز بیان كرد و به تصحیح احادیث یكی بعد از دیگری ادامه داد تا اینكه ده حدیث تمام شد هر متنی را با اسناد آن و هر سندی را با متن آنها تصحیح كرد. با دیگران نیز اینچنین كرد یعنی متون احادیث را به اسناد آنها و اسانید را به متون آنها مطابقت داد.
مجلس به یك باره تكان خورد و اهل حدیث در بغداد به قدرت حافظه امام و به دقت روایت حدیث او اقرار كردند. . . و در بغداد و هر جای دیگر به آنچه كه در مجلس امام بخاری اتفاق افتاده بود، نقل كلام می شد.
 
***
ده ساعت نوشتن روزانه:
مردم درباره هیاهویی كه اهل حدیث بغداد برای امتحان او بكار برده بودند همه جا سخن می گفتند، او را داناتر از آنچه تصور می شد یافتند، از شگفتی های وجودی او صحبت می كردند كه چگونه در مقابل حافظان هم عصر خود بر جایگاه بالاتری ایستاده است.
بغداد پر از پرهیزگاران و صالحین بود گروهی از آنان امام بخاری را در خواب دیدند، كه گام به گام پشت سر نبی اكرم صلی الله علیه و آله و سلم  در حركت بود. . . و قدمهایش را بر قدمهای رسول صلی الله علیه و آله و سلم  می گذاشت.
همچنین امام بخاری در خواب دید كه باد بزنی در دست دارد و مگسها را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  می راند. مردم این خواب را اینچنین تعبیر كردند كه دروغِ دروغ پردازان را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  دور می كند یعنی احادیث ضعیف و موضوع را از احادیث صحیح جدا می كند و تشخیص می دهد.
مهم اینكه در بغداد چیزی جز بیان فضل، علم، حفظ و والایی مقام امام بخاری نبود امام بخاری فارغ از آنچه كه مردم به آن می اندیشیدند. . . خوابی مقطع داشت، ساعتی از خوابش نمی گذشت كه بلند می شد و چراغ را روشن می كرد و بعضی از احادیث را مرور می كرد سپس می خوابید او در سحرگاهان از خواب بیدار می شد و تا دمیدن سپیده نماز شب می خواند و قرآن تلاوت می كرد و روزش را برای تدوین حدیث شروع می كرد. همان طوری كه گفتیم برای نوشتن هر حدیثی غسل می كرد و دو ركعت نماز بجای می آورد و از بعضی از دوستانش در نوشتن احادیث كمك می گرفت، گاهی نوشتن احادیث روزانه ده ساعت طول می كشید و فقط در موقع نماز، وقت غذا از املاء و نوشتن احادیث باز می ایستاد.
امام وقتی كه احساس می كرد شخصی كه برای او حدیث املاء می كند كسل و خسته است به او می گفت:
زمانی كه مردم در عشرتگاهها وقت خود را هدر می دهند و در مزارع خویش به كشاورزی مشغول هستند و در كارگاههای خویش كار می كنند تو با پیامبر و اصحاب و تابعین زندگی می كنی و به این سخن خستگی و كسالت را از او بر طرف می كرد.
 
***
امام بخاری و ابن حنبل ::
 زندگی امام بخاری در بغداد منحصر به نوشتن حدیث نبود بلكه با ائمه مورد وثوق دیدار می كرد و از علم آنان استفاده می نمود. همان طوری كه آنان نیز از دریای دانش بیكران او بهره می بردند اما احمد بن حنبل : احترامی در خور و شایسته شان امام بخاری نسبت به او قایل بود و به دوستانش می فرمود: ((خراسان كسی را مانند محمد بن اسماعیل تولد نكرده است.))
از عجایب اینكه این دو امام بزرگوار در محیط رشد و نمو و اسلوب تعلیم و تعلم خصوصیات مشابهی داشتند، هر دو یتیم بودند و مادرانشان در تربیت علمی صحیح آنان تلاش كردند، هر دو به تحصیل و فراگیری علوم در سرزمین خود بسنده نكرده بلكه سفرهای متعدد انجام دادند و قسمتی از عمر خود را در هجرت گذراندند تا با ائمه و حفاظ هر منطقه دیدار نمایند و از آنان كسب حدیث كنند هر دو صالح، متقی و پرهیزگار بودند و به كاخ پادشاهان و سلاطین پا ننهادند و در جلب حمایت و پشتیبانی والیان و حكمرانان سعی نداشتند. در بیان آراء و نظریاتشان بی باك بودند و در اظهار حق  و حقیقت از كسی واهمه ای نداشتند.
امام احمد بن حنبل : ترجیح داد كه ضربت تازیانه و شلاق را تحمل كند ولی نگوید كه قرآن مخلوق است. همچنین امام بخاری وقتی رایی را صادر می كرد از آن عدول نمی نمود چرا كه او كلمه ای را بیان نمی كرد مگر اینكه دلیلی از كتاب و سنت برای آن داشته باشد آرای خود را با دقت فراوان و تحقیق و تفحص بیان می فرمود. تنها فرق این دو امام بزرگوار این است كه:
احمد بن حنبل از او مسنتر بود و مسندش شامل چهار هزار حدیث است ولی كتاب (الجامع الصحیح) امام بخاری هفت هزار و دویست و هفتاد و پنج حدیث را در بر می گیرد.
امام احمد بن حنبل به حرفه نساجی اشتغال داشت ولی امام بخاری وارث ثروت هنگفتی از پدرش بود و آن را در تجارت بكار برده آنچه را كه احتیاج داشت مصرف می كرد و بیشترین سود را در راه خدا صدقه می داد.
***
اخلاق امام بخاری:
امام بخاری جهت خرید و تهیه مایحتاجش از قبیل جوهر و ورق شخصاً به بازار نمی رفت بلكه كسانی را برای انجام این امور مامور می كرد هنگامی كه از او علت این كار را پرسیدند فرمود:
((چانه زدن كه یكی از صفات تجار است را دوست ندارد كافی است كه كسانی دیگر این كار را انجام دهند.))
مقدار سود حاصله از تجارت كم یا زیاد آن برای امام مهم نبود. . . تاجری از او بیست و پنج هزار درهم قرض گرفت تا با آن تجارت كند. . . بعد از مدتی این شخص وسوسه شد كه پول را به امام بخاری پرداخت نكند. امام بخاری از این امر آگاه شد دوستانش از او خواستند كه به والی شكایت كند ولی امام قبول نكرد و فرمودند:
((از اینكه به والی شكایت كنم از این مرد می خواهم كه این مبلغ را به صورت اقساط سالیانه پرداخت كند. چرا كه اطرافیان والی از من چیزی مطالبه می كنند تا به نفع من حكم دهند و من دینم را به دنیایم نمی فروشم و عملاً بین او و امام بخاری صلحی منعقد شد تا این مرد سالانه ده درهم به امام پرداخت كند. آن مرد پس از پرداخت قسط اول فراری شد و كسی از آن خبردار نشد.
پس از چندی اجناسی از یك تاجر كه با اموالش تجارت می كرد به دستش رسید گروهی از تجار به نزدش آمدند و برای خرید این اجناس مبلغی پیشنهاد دادند اما او در خصوص این معامله تصمیم نگرفت و به آنان تا یك روز دیگر فرصت داد. او بعد از رفتن آنان با خود تصمیم گرفت این اجناس را با قیمت پیشنهادی بفروشد ولی او دو روز بعد با عده ای دیگر از تجار مواجه شد كه قیمتی بالاتر از قیمت پیشنهادی روز قبل پیشنهاد دادند اما امام بخاری از فروش این اجناس به آنان خودداری كرد و گفت: ((تصمیمی را كه دیروز قصد انجام آن را داشته ام تغییر نمی دهم و آن را به تجاری كه قیمت پایین تر پیشنهاد داده بودند فروخت.))
امام در همه امورش به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  اقتدا می كرد و احساسات و عواطفش را كنترل می نمود و به خود اجازه نمی داد كه از راه راستی خارج گردد اگر چه ضرر مالی زیادی را متحمل شود تمام این ارزشها و سلوكیات، خصوصیات بارزی در زندگی امام بخاری بودند. مال و ثروت در قلب او جایی نداشت و دنیا با تمامی زر و زیورش نمی توانست او را فریب دهد نیازی به مقام و مكنت نداشت و تمامی همّ و غمّ او این بود كه با احساسات و مشاعر و وجدانش در شامگاهان و صبحگاهان در جنگ و صلح، در منزل با اهل و عیال در مسجد با دوستان و در هر جایی كه می رفت و هر چیزی كه می گفت به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  اقتدا كند و این هدف عالی و بزرگ را در تدوین كتاب (الجامع الصحیح) محقق ساخت.
***
((الجامع الصحیح))
بدون شك كتاب (الجامع الصحیح) امام بخاری اثری است فراتر و سنگین تر از تلاش و كوشش صدها نفر از كسانی كه به صبر و بردباری، شكیبایی و قدرت حفظ بالایی برخوردار هستند به خواست خداوند او یك نفره این كار خارق العاده را انجام داد. خداوند به هر كس كه بخواهد فضلش عطا می كند.
امام در این كتاب با تمام عظمت و شكوه آن تمام تلاش و توان خویش را صرف آن نكرده بلكه كتابهای دیگر را نیز تالیف كرده كه زینت دهنده كتابخانه های اسلامی است، ما در پایان كتاب آنها را ذكر می كنیم.
جز اینكه كتاب (الجامع الصحیح) معتبرترین و درخشنده ترین آنها محسوب می شود تالیف آن شانزده سال طول كشیده امام در تالیف آن متوقع نبود كه از سلطان یا پادشاهی جایزه ای دریافت كند همچنین به فكر سبقت و تفوق بر فقها و علما و محدثین نبود. بلكه هدفی مهمتر و بالاتر و باارزشتر از آن داشت كه آنرا در جمله بسیار جالب و زیبایی تعبیر كرده است.
((الصحیح را در شانزده سال تالیف نمودم تا آن را بین خود و خدایم حجتی قرار دهم.))
امام شانزده سال از عمر خود را در تالیف این كتاب صرف كرده امت اسلامی آن را مورد قبول خویش قرار داده است و به حجیت آن معترف است و تا امروز هم به آن احتجاج می كند و آن را معتبرترین كتاب بعد از كتاب خداوند محسوب می كند.
امام بخاری این شانزده سال را در پشت میز كتابخانه ای كه دارای كتابهای مرجع و هوای مناسب و امكانات رفاهی دیگر باشد سپری نكرد، بلكه در مهاجرتهای مداوم در راههای كوهستانی و سخت و بیابانهای بی آب و علف در میان طوفانهای سهمگین و آب و هوای سرد و گرم روزها و شبهای مهتابی از عمر خود را سپری نمود نه رختخوابی می يافت كه بخوابد و نه غذایی مناسب تا رفع گرسنگی كند و نه آبی گوارا تا تشنگی را بر طرف كند.
اما با تمام این سختیها و مشكلات در طلب حدیث احساس خستگی، كسالت، ناراحتی و ضعف نمی كرد، بلكه در حركتی دائمی بود كه سكون و آرامش نداشت. . . بر اثر تجربیات فراوان و مطالعات محققانه برای او مشخص بود كه راوی در روایت حدیث صلاحیت دارد یا ندارد، و چه بسا با افرادی مواجه می شد كه هزاران حدیث در نزد آنان بود ولی از ذكر احادیث آنان در (الجامع الصحیح) خودداری می كرد.
یك مرتبه حدیثی از او پرسیده شد به سوال كننده گفت: ای ابو فلانی آیا گمان می كنی تدلیس می كنم؟ من ده هزار حدیث را از شخصی كه در روایت حدیث مورد تایید و وثوق نبود ترك كردم و همین طور به همین تعداد یا بیشتر از شخص دیگر.
اگر چنانچه با كسی كه صلاحیت روایت حدیث را نداشت دیدار می نمود احساس خستگی و ناراحتی نمی كرد زیرا عزم راسخی كه خداوند به او عنایت كرده بود سختیها و مشقات را بر او هموار می ساخت.
و چقدر احساس سعادت و خوشبختی می كرد هنگامی كه با افرادی كه صداقت از خصوصیات آنان و آثار تقوی  و پرهیزگاری بر چهره های آنان نمایان بود هم نشین می شد!! گویا مثل كسی كه دنبال گمشده اش می گردد و با یافتن آن خوشحال می گردد.
معرفت او به صحابه و تابعین و تبع او را برای تحقق این مهم یاری می داد.
امام از شخص مجهول، كذاب، مدلس، تارك نماز و كسی كه از انجام واجبات كوتاهی می كند و كسی كه اعتمادی بر او نیست و كسی كه در امور دینی افراط و تفریط می كند حدیث روایت نمی كرد. وقتی كه می خواست از كسی حدیث بنویسد از اسم، كنیه و از كسی كه از او روایت كرده است می پرسید. اگر به صدق و راستی آن راوی حدیث پی نمی بردی از وی می خواست اصل حدیث و نسخه مكتوبش را به او نشان دهد چرا كه او جستجوگر احادیث صحیح بود.
آنچه را كه شبهه ناك بود ترك می كرد هزاران حدیث را به مجرد شبهه ای ترك كرده در مورد الجامع الصحیح می گوید: ((كتاب الجامع الصحیح را تقریباً از میان ششصد هزار حدیث تدوین كردم)) این دقت موجب گردید كه با صدها نفر از محدثین و حفاظ در سرزمینهای مختلف دیدار كند او می گوید: ((بیش از هزار شیخ، از هر كدام بیشتر از ده هزار حدیث نوشتم. حدیثی در نزد من وجود ندارد كه سندش را ذكر نكرده باشم. سپس سرزمینهایی را كه با این افراد دیدار كرده است ذكر می كند و می گوید: ((با بیش از هزار نفر از اهل حجاز، عراق، شام و مصر دیدار كرده ام.))
اهل شام و جزیره را دو مرتبه اهل بصره را چهار مرتبه اهل حجاز را شش سال و تعداد دفعاتی را كه با محدثین خراسان وارد كوفه و بغداد شده ام نمی توانم بشمارم و كسی را از این افراد نیافتم كه در این امور با دیگران اختلاف داشته باشد (این قول و عمل است و قرآن كلام خدا می باشد) در مورد كتاب ((الجامع الصحیح)) می گوید:
((در این كتاب جز احادیث صحیح احادیث دیگری ذكر نكردم و بسیاری از احادیث را به علت طولانی شدن ترك كردم.))
او می توانست هزاران حدیث دیگر را اضافه كند ولی به تدوین آنچه كه یك مسلمان از عبادات و معاملات و آداب و تفسیر احتیاج دارد اكتفا كرد و آن را منحصر به كتابی فقهی مانند موطای امام مالك ننمود. احادیثی را كه شخصیت یك مسلمان را به وجود آورده و ذهن و بصیرت شخص را از علم و معرفت منور می كند در آن ذكر كرده است.
***
((توطئه و پیروزی))
از عجایب اینكه برای امام بخاری همانند آنچه كه برای او در بغداد اتفاق افتاده بود در سمرقند نیز اتفاق افتاد. در سمرقند چهارصد نفر از كسانی كه در طلب حدیث بودند و جود داشت. . . هفت روز گرد هم آمدند تا نقشه ای برای كوبیدن امام بخاری طراحی كنند. . . اسناد شام را در اسناد عراق و اسناد یمن را در اسناد حرمین تداخل دادند. . . . .
امام بخاری كوچكترین لغزشی در اسناد و متن مرتكب نشد. احادیث نبوی در مغزش چون سیاره های آسمان در حركت بودند چشمهایش را می بست و یكی یكی احادیث را مرور می كرد و راویان آنها را یكی بعد از دیگری مجسم می كرد. . . . بر آنان كه قصد خرده گیری و رقابت با او داشتند ناراحت و عصبانی نمی شد و حتی بر آنان كه قصد كوبیدن و ایجاد شبهه در كفایت علمی او را داشتند!!
شبی تا صبح بیدار ماند. . . . وقتی كه كاغذ سازش محمد بن ابی حاتم علت بیداری اش را پرسید: گفت:
((دیشب نخوابیدم تا اینكه احادیثی را كه در تالیفاتم ذكر كرده ام شمرده ام كه بالغ بر دویست هزار حدیث مستند می باشد.)) الله اكبر!! چگونه توانست در ذهنش دویست هزار حدیث مستند شمرد در حالی كه افرادی كه در ریاضی تسلط دارند ممكن است تا شمارش صد هزار اشتباه كنند. اگر این بر چیزی دلالت می كند مبین این امر است كه موهبت و توانایی او بر حفظ و استیعاب منحصر نیست بلكه در كنار آن موهبتی دیگر وجود داشت و آن عدم اشتباه در شمارش است.
آیا شایسته نیست بعد از این بگوییم امام بخاری آیه ای است از آیات الهی؟ آیا كتاب جامع الصحیح كه نتیجه نبوغ اوست كتابی بی نظیر در تمامی اعصار و قرون نیست و نظیری از آن وجود ندارد؟ با این نبوغ امام هر یك از كتابهایش را سه مرتبه تالیف و بازنویسی و بازنگری كرد تا فاقد هر گونه عیب و نقص و صد در صد سالم و بدون هر گونه شك و شبهه باشند.
 
***
اساس قانونگذاری
بزرگترین دلیل بر دقت امام بخاری این كه كتاب (الجامع الصحیح) هنوز و برای همیشه اساس كتابهای احكام و قوانین اسلامی و رمز راستی و اخلاص است. با این وجود در آن به طور یقین جزء احادیث صحیح بافت نمی شود. آن را به ائمه زمانش تقدیم كرد كمیته ای متشكل از احمد بن حنبل، یحیی بن معین، اسحاق بن راهویه _ رحمهم الله _ كه همگی از ائمه بزرگ حدیث و ثقات بودند تشكیل شد. اعضای این كمیته كتاب (الجامع الصحیح) را مورد تحقیق قرار دادند و فقط بر چهار حدیث از میان هفت هزار و دویست و هفتاد و پنج حدیث انگشت گذاشتند، سپس مشخص گردید كه این احادیث نیز صحیح هستند.
كتاب (الجامع الصحیح) نه تنها وارد زندگی مسلمانان گردید بلكه همچنین وارد قلبهای مسلمین شد و غیر از اینكه تدریس این كتاب، در حوزه های علمیه و دانشگاهها به دانشجویان و طلاب صورت می گیرد بلكه عامه مسلمین خواندن آن را بر خود لازم می دانند. خانه ای یافت نمی شود مگر آنكه كتاب (الجامع الصحیح) در آن وجود داشته باشد. تبرك در مورد آن به حدی رسیده است كه می گویند خانه ای كه در آن كتاب (الجامع الصحیح) وجود داشته باشد، دزد به آن دستبرد نمی زند و آتش نمی گیرد. چه كسی به این كتاب این همه شوكت و بزرگی ارزانی داشت؟
***
بوی خوش و صداقت گردآورنده آن
قرآن كریم منبع اول تشریع و قانونگذاری اسلامی است. . . و سنت اصل دوم. . . و مجالی برای استغنای از سنت وجود ندارد زیرا آنچه را كه قرآن به صورت مجمل بیان كرده است سنت بطور تفضیل بیان می كند و آنچه را كه به صورت مطلق بیان كرده است، مشخص می كند و هزاران هزار مزیت و خصوصیتی كه سنت دارا است.
این چه خدمتی است كه امام بخاری تقدیم به اسلام نموده است؟! خداوند به او كلید دخول به سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم  را عطاء فرموده بود داخل شد و آن را برای ورود مجتهدین و قانونگذاران و اهل رای باز نمود. . .
پس او امام و رهبر آن در راه رسیدن به خداوند بود و برای او تعریف و تقدیر محدثین و ائمه عصرش كفایت می كند.
یكی از افراد هم عصری وی درباره اش می گوید:
((خراسان سه نفر به اسلام تقدیم نموده است: (ابوزرعه، محمد بن اسماعیل و عبدالله بن عبدالرحمن الدارمی رحمهم الله، ولی محمد بن اسماعیل (رح) با بصیرت ترین و عالمترین و فقیه ترین آنان می باشد.))
علمای مكه می گفتند: ((محمد بن اسماعیل (رح) امام و فقیه ماست همچنین فقیه خراسان است)). حاشد بن اسماعیل (رح) می گوید: ((اسحاق بن راهویه (رح) را بالای منبر دیدم و امام بخاری نیز در كنارش نشسته بود. حدیثی را روایت كرد امام بخاری در آن حدیث شك كرد.
امام اسحاق بن راهویه (رح) سخن امام بخاری (رح) را قبول كرد و فرمود: ای جماعت اصحاب حدیث، به این جوان نگاه كنید و احادیثی را كه او روایت می كند بنویسید. اگر چنانچه او در زمان حسن بن ابی حسن بصری بود، به امام بخاری در شناخت حدیث و فقه اش نیاز پیدا می كرد.)) تقریباً نود هزار نفر از معاصرینش كتاب (الجامع الصحیح) را مطالعه كردند.
 
***
با پیامبر و اصحابش
آیا بعد از این كسی پیدا می شود كه در مورد صحت حتی یك حدیث از احادیث (الجامع الصحیح) شك و تردید كند؟
آیا كسی می تواند این كتاب را با اسانیدش حفظ كند ولو در تمام عمرش به حفظ آن مشغول بشود. اساتید حدیث مباهات می كنند كه می توانند احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را شرح و تفسیر كنند ولی از هیچ یك از آنان نشنیده ایم كه این كتاب را با اسانیدش حفظ كرده باشد. . . و راستی این توانایی را از كجا و چگونه می تواند كسب كند؟
برایمان كافی است كه از این كتاب (صحیح) آنچه را كه از تعالیم دین لازم و ضروری است فراگیریم. همچنین خداوند سبحانه و تعالی به امام بخاری نبوغ سرشاری اعطاء نموده بود تابه بالاترین درجات فهم و آگاهی صعود كند تا جایی كه گاهی حدیثی را در شام می شنید در عراق تدوین می كرد و حدیثی را كه در مكه می شنید آن را در خراسان تدوین می كرد، بدون اینكه حرفی را كم و یا زیاد كند.
همچنین خداوند به او قلبی پاك، كه ضربات آن برای غیر خدا به تپش نیامده و وسوسه گناه نداشته، اعطا فرمود. او دائماً در پیشگاه پیامبر و یارانش حضور دارد.
تجارتی ندارد كه خود را با آن مشغول كند و جاه و منصبی كه شیفته آن باشد و نه دنیایی كه دین خود را به خاطر آن بفروشد.
اگر چنانچه زندگی امام بخاری را از دوران كودكی اش بررسی كنیم اتفاقات و رفتارهای شگفتی را خواهیم دید، در حالی كه كودكی ده ساله بود اسانید حدیث را حفظ داشت و استادش را به تجدید نظر در روایت حدیث وامی داشت. . . . و استاد سخنش را قبول می كرد . . . مانند اطفال دیگر در سنین كودكی به بازی و سرگرمی مشغول نبود . . . زیرا كه وظیفه مهمی را كه عنایت الهی به او عرضه كرده بود به خوبی درك می كرد و در این باره می فرماید: ((از ده سالگی به حفظ حدیث تمایل پیدا كردم)) قبل از پانزده سالگی در كنار ائمه بخارا، مرو و نیشابور حاضر می شود تا احادیثی را كه شیوخ قادر به حفظ آنان نیستند حفظ كند.
تا قبل از بیست سالگی پنج باز مناسك حج را بجای آورده بود و جمله ای در مجلس استادش اسحاق بن راهویه می شنود و آن جمله قلبش را به تپش وامی دارد و احساسات و عواطفش را تحریك می كند ((كاش مختصری از احادیث صحیح پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را جمع آوری می كردید.)) پس از آن امام بخاری به انجام این كار مهم تصمیم قاطع می گیرد و شروع به جمع آوری احادیث و به تدوین كتاب (الجامع الصحیح) می پردازد.
احادیث را با وضو و طهارت كامل در كتاب (الجامع الصحیح) ثبت می كند چرا كه او در محضر پیامبر حضور دارد!!
به راستی چه شخصیت با عظمتی است؟ وجدان او از زمان طفولیت و ولادت به عشق الهی و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  در هم آمیخته بود و به آنچه كودكان و هم سالانش فكر می كردند نمی اندیشید. كتاب تاریخ صحابه و تابعین را در جوار روضه خضراء پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  تالیف می كند تا صاحب رسالت عظمی را بر هر كلمه (هر حرفی كه می نویسد) شاهد بگیرد.
و از اینجا عظمت كتابش را كه (الجامع الصحیح المسند المختصر من حدیث رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم  و سننه و ایامه) نامیده درك می كنیم. كتابش را با آنچه كه شایسته عظمت و بزرگی است و با تكریم و احترام تناسب دارد شروع كرد و آن را با مقدمه ای تقلدی به روش نویسندگان شروع نكرد زیرا حیای آن بیشتر از آن بود كه سخن و كلامش بر حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  پیشی بگیرد و شایسته نبود كه بر حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  پیشی بگیرد و كتابش را با آیه كریمه زیر شروع كرد:
)إِنَّا أَوْحَینَا إِلَیكَ كَمَا أَوْحَینَا إِلَی نُوحٍ وَالنَّبِیینَ مِنْ بَعْدِهِ)[2]
ترجمه: (همانا وحی فرستادیم به سوی تو همان گونه كه وحی فرستادیم بسوی نوح و پیامبران بعد از وی).
 
***
اخلاق امام بخاری در برابر خدا و رسولش
امام بخاری در برابر خدا و رسولش با چه ادب و اخلاقی رفتار می كند؟
او قلم را جز در پاكی و طهارت بدست نمی گیرد زیرا كلام پاكی را می نویسد. از اینجاست كه وضعیت روحی او را كه در آن كتاب (الجامع الصحیح) را تصنیف كرده است به خوبی درك می كنیم امام بخاری قبل از تالیف كتاب (الجامع الصحیح) مراحل گوناگونی را پشت سر گذاشت هجرتها، سفرهای مداومی در گوشه و كنار جهان اسلام انجام داد تا راویان ثقه و مورد اعتماد را دریابد.
و توانست بر ششصد هزار شیخ كه بین هر یك هزاران كیلومتر فاصله بود دسترسی پیدا كند، تصور كنیم كه این جوان لاغر اندام می توانست در بخارا بماند و در آنجا به تحصیل علوم متداول بپردازد و فقیه و عالم و دانشمندی در حد دانشمندان دیگر گردد.
ولی او همه دنیا را به مثابه یك دانشگاه تصور كرده و در جستجوی حدیث به هر كجا كه لازم باشد سفر می كند. اگر چه در این راه متحمل سختیها و مشقات زیاد شده و همه آنها را با كمال میل تحمل می كند.
امام بخاری بسیار كم می خوابید چرا كه جستجو برای یافتن حدیث كار و حرفه دائمی او بود در بعضی از شبها گاهی پانزده و گاهی بیست بار بر می خواست، تا بعضی از احادیث را مرور كند. چرا كه حامل امانتی است كه به او سپرده شده بود و می خواست به بهترین وجه آن را ادا كند، و به راستی كه او امانت را با دقت و اخلاص ادا نمود چرا كه دست تقدیر الهی او را به تحرك وامی داشت و چراغ توفیق راه را برای او روشن می ساخت.
پس جای شگفتی نیست كه اعتماد شیوخ و طلاب معاصرش را كسب كند و مبالغه نیست اگر بگوییم اعتماد ائمه و محدثین تمامی قرون را كسب كرد.
هر گامی را كه پیمود مسلمانان به دنبال آن حركت می كنند و از آثارش بهره می برند. او كتابش را تالیف نكرد تا مزدی بگیرد و یا جایزه و پاداشی كسب كند . . . بلكه او اجر و مزدش را از خدا می خواست. آیا اجر و مزدی بالاتر از اجر و مزد الهی وجود دارد؟
 
***
جایگاه امام بخاری
ثقات و مجتهدین همگی شهادت داده اند كه در زیر سایه آسمان از امام بخاری عالم تر و حافظ تر به حدیث رسول الله وجود ندارد. شیخ و استادش امام محمد بن یحیی الذهلی از اسامی و كنیت راویان از امام بخاری می پرسید، او بدون كوچكترین درنگی پاسخ می داد. گویا سوره (قل هو الله احد) را می خواند. امام مسلم بن حجاج در مقابلش مانند دانش آموز كوچكی می نشست و زانوی تلمذ می زد، روزی به او گفت: ((ای استاد استادان بگذار بر پاهایت بوسه بزنم)).
یكی از فقیهان، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را در خواب دید. پیامبر به او گفت: ((تا كی كتاب امام شافعی را تدریس می كنی؟ و كتاب مرا درس نمی دهی؟))
گفت: ((ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم  كتاب تو چیست؟)) فرمودند: ((الجامع محمد بن اسماعیل))
همه ی این شواهد بر فضل، برتری و جایگاه رفیع و والای امام بخاری دلالت دارد.
زبانش قطعه ای است؛ از صدق، قلبش تكه ای است از طهارت. هرگز دیده نشده است او انسانی را به بدی یاد كند. . . . حتی كسانی كه در صدد اذیت و آزار او بودند برای آنان مغفرت و بخشش طلب می كرد عبارت بسیار جالب و شگفت انگیزی دارد كه بر پاكی زبان و شرافتمندی و علو درجه و مقام او دلالت می كند. ((هرگز از كسی غیبت نكرده ام.))
آیا این دلالت بر تقوی و پرهیزگاری ندارد؟
مردی كه در زندگی اش كسی را به بدی یاد نمی كند و این در حالی است كه افرادی بودند كه همیشه در صدد اذیت و آزار او بودند. این ویژگیهای فردی و صفات اخلاقی بر امانت و صدق او روشنایی خاصی می بخشد كتاب (الجامع الصحیح) كاری خارق العاده و عاری از هر گونه شك و تردید است.
مسلمانان به این كتاب اهمیت داده و از جایگاه عزیز و والایی در نزد آنان برخوردار است زیرا كه آیینه تمام نمای نبوت است.
كسی كه می خواهد در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  حاضر شود كتاب (الجامع الصحیح) را بخواند.
كسی كه می خواهد با صحابه زندگی كند. كتاب (الجامع الصحیح) را بخواند.
كسی كه می خواهد ماهیت سنت نبوی را درك كند كتاب (الجامع الصحیح) را بخواند.
كسی كه می خواهد مسیر زندگی اش را مشخص كند كتاب (الجامع الصحیح) را بخواند. 
كسی كه می خواهد خود را از پستی و فرومایگی دنیا نجات دهد باید بدان چه كه در (الجامع الصحیح) وارد شده است عمل كند.
كسی كه می خواهد عصر نبوت را مجسم كند، تصویر آن را از (الجامع الصحیح) بیابد.
كسی كه می خواهد پله های رفیع اخلاق را بپیماید راهنمای او باید (الجامع الصحیح) باشد.
همان طوری كه میوه پاك و شیرین در غیر از زمین آباد حاصل نمی شود، همین طور این كتاب بزرگ را غیر از مردی بزرگ نمی تواند تالیف كند.
در این كتاب (الجامع الصحیح) دو مورد بسیار با اهمیت و بزرگ یافت می شود. ((عظمت مطالب و محتوای كتاب و عظمت مولف و نویسنده آن.))
عظمت مولف و نگارنده آن نشات گیرنده از شكوه و عظمت مطالب آن است.
امام بخاری حدیث را در قلبش می نوشت قبل از اینكه آن را در اوراق بنویسد. و آن را عملاً با روش و اخلاق خویش تطبیق می كرد، حتی می توانیم بگوییم، ان امام همام حدیث مجسم بود . . . او امین است چرا كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  به رعایت امانت تشویق می كند و از خیانت باز می دارد او راستگو است زیرا كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  راستی را تشویق و دروغ را نهی می كند. . . . او با گذشت و مهربان است، چرا كه گذشت و مهربانی با سیرت و سرنوشت پیامبر سرشته بود.
 
***
عبادت امام بخاری
اخلاق امام بخاری متشكل است، از آنچه كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  دستور می دهد.
فهم و دركش از دین از حضور دائمی وجدان او با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  نشات گرفته است و از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  البته جزء از خلفای راشدین رحمهم الله  در نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  حضور بیشتری دارد.
برای اینكه این فرصت برای هیچ یك از صحابه پیش نیامد كه حضوری دائمی در نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  داشته باشد و تمامی احادیث را از او بشنود.
ولی این فرصت برای امام بخاری مهیا شد كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را در تمامی لحظه های زندگی اش همراهی كند. پس ارتباط او ارتباط دائمی و مستمر بود. وصایای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  عقل، قلب  و وجدانش را پر نموده و آنها را نصب عین و آویزه گوش خویش قرار داده بود.
او عصر نبوت را در خلوت و تنهایی، در مجالس علم، و در همه جا استشمام می كرد.
تجسم سیرت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  لحظه ای از ذهن امام بخاری خارج نمی شود. و صدای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  پیوسته به گوش او می رسید. امام بخاری در حالی كه یك قرن از عروج ملكوتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  گذشته بود در محضر او زندگی می كرد. تا آنجا چهره ای از علم و معرفت امام بخاری را نمایان ساختیم در ادامه این سوال پیش می آید. عبادتش چگونه بود؟
زندگی امام بخاری سر تا پا عبادت بود. كودكی اش را در تحصیل علم به دور از بازیهای كودكانه سپری می كرد خاطره دوران كودكی او را دوستش _ هانی بن نضر _ (رفیق دوران تحصیلش) برای ما این چنین بیان می كند.
در نزد محمد بن یوسف فریابی بودیم در شام، مثل دیگر جوانان برای تفرج و توت خوردن بیرون رفتیم محمد بن اسماعیل در آن زمان نیز نزد ما بود و با ما در اموری كه مشغول بودیم همكاری نمی كرد و سخت مشغول فراگیری دانش بود. این نشان دهنده اخلاق و سیرت امام بخاری در دوران كودكی است او دقیقه ای از عمر خود را بیهوده بدون فراگیری دانش تلف نمی كرد. در كودكی مانند بزرگان عمل می كرد و شخصیت علمی خویش را كم كم شكل می داد به نفس خود اجازه نمی داد برنده جام (كاپ) بچه گانه در میدان زندگی باشد.
استادش فریابی او را كودكی می یابد كه نبوغش در حال شكوفایی بود، قبل از اینكه موعد زمان آن فرا رسیده باشد. نشانه های استادی و بزرگواری در سنین كودكی در او مشهود بود . . .  وقتی كه فریابی از او حدیثی می پرسید، به گونه ای سند و متن آن را ذكر می كرد كه گویا نام و نام خانوادگی خود را بیان می كند. هنگامی كه موقع نماز فرا می رسید در اسرع وقت برای انجام آن بپا می خواست. وقتی كه دوستانش به لهو مشغول بودند از آنان دوری می نمود چرا كه او در اموری كه مربوط به او نبود شركت نمی كرد. وقتی كه صحبت از دنیا بود صحبتش را با حمد و ثنای خداوند شروع می كرد.
 
***
علاقه امام بخاری به قرآن
زندگی امام بخاری از لحظه طلوع سپیده دم تا به هنگام شب و لحظه رفتن به رختخواب سرا پا عبادت بود. هنگامی كه به نماز مشغول می شد تمام آنچه را كه در اطرافش بود فراموش می كرد چرا كه بر خود نمی پسندید كه در محضر خدای تعالی به امری غیر از او، يا در اموری كه برای او مقدور شده است، بیندیشد.
احساسش به هیبت و قدرت الهی باعث می شد كه نمازش را هرگز قطع نكند گر چه زمین زیر پایش به لرزه در آید یا حشرات او را نیش زنند.
روزی به باغ یكی از دوستانش دعوت شد بعد از اقامه شدم نماز ظهر به امامت او قسمتی از پیراهنش را كنار زد و به یكی از دوستانش گفت: ((كه نگاه كن آیا زیر پیراهن من چیزی را می بینی)) آن مرد حشره ای را دید كه امام بخاری را شانزده یا هفده جا، نیش زده و محل نیشها ورم كرده بود، بعضی از دوستانش به او گفتند: ((چرا با اولین نیش نماز را نشكستی)) فرمودند: ((سوره ای از قرآن را تلاوت می كردم دوست داشتم آن را تمام كنم.))
یعنی اینكه حلاوت و شیرینی قرآن امام بخاری را از فكر كردن به دردهایی كه حشره با نیش خود در بدنش به وجود آورده بود بازداشت. زیرا كه قرآن در قلب و درون او لذت و حلاوت خاصی داده بود، پس چگونه این لذت روحی را ترك كند و از نماز خارج شود. و اگر كسی بتواند حلاوت و شیرینی قرآن را درك كند و هرگز با قرآن مخالفت نمی كند . . . قرآن سلطه و نفوذ ویژه ای بر قلبهای مومنین دارد، هر كس كه تحت تاثیر آن قرار گرفت هر آنچه در دنیا وجود دارد حلاوت و شیرینی خود را از دست می دهد.
و اینچنین بود ارتباط امام بخاری با قرآن!!
قلبی كه از نور خدا مملو شده است گناه و معصیت نمی تواند دروازه های آن را فتح كند.
بدین جهت است كه در می یابیم چرا امام بخاری نسبت به ادای تهجد و نماز در وقت سحر خیلی مشتاق بود و در شب سیزده ركعت نماز بجای می آورد همان طور كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  می داد هر سه شبانه روز یك بار قرآن را ختم می كرد.
 
***
سخاوت امام بخاری
از خصوصیات اخلاقی دیگر امام بخاری این است كه اكثر در آمد محصولش و آنچه را كه از فواید محصول اموال مضاربه بدست می آمد صدقه می داد . . . و اگر انسانی را می دید كه از نظر اقتصادی در تنگناست و روزگارش بر وفق مرادش نیست برای كمك او می شتافت و در این كار به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  اقتدا می كرد.
از احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  كه آنها را تدوین كرده بود به خوبی یاد گرفته بود كه صدقه قبل از اینكه بدست فقیر برسد به دست خدا می رسد از نیكوترین چیزهایی كه داشت صدقه می داد . . .
و به راستی هر آنچه در نزدش بود نیكو بود در هنگام صدقه دادن هرگز در این اندیشه نبود كه روز بعد برای گذراندن زندگی درهم و دیناری باقی مانده است یا نه، یك مرتبه اتفاق افتاد كه دارایی اش تمام شده بود و لباسش كهنه و ژنده گشت چند روزی در عراق از دیدار با مردم خودداری نمود و دوستانش گمان بردند كه او بیمار است و علت بیرون نیامدنش بیماری است . . .
به منزلش جهت دیدار و عیادت رفتند . . . او را نیمه عریان با لباس كهنه بافتند به سرعت برای او لباسی نو تهیه كردند و عیادت كنندگان از حالت و وضع امام بخاری افسوس خوردند و شگفت زده شدند، زیرا كه آنان از محصول تجاری و میزان درآمد او با خبر بودند.
 
***
مجاهدت امام بخاری
روزهای زندگی امام بخاری سپری می شود و روزگار، او را در نیكی و خوبی اسوه و الگو می گرداند عالم و فقیه، حافظ و محدثی بلند مرتبه می شود.
در تیراندازی، اسب سواری در حمل سلاح و چگونگی استفاده از آن با جوانان مسابقه می دهد.
امام بخاری این جوانی كه شبش در عبادت به خدا سپری می شود و در تحصیل علم و تدوین حدیث از خود بردباری نشان می دهد و در این راه از لحاظ جسمی ضعیف شده است خود را برای معارك و جنگ هایی كه دشمنان اسلام آتش آن را برافروخته اند آماده می كند.
همان طوری كه در دانش و آگاهی نابغه ای بزرگ بود در تیراندازی و نشانه گیری هم نبوغ سرشاری داشت و تیرش خیلی كم به خطا می رفت.
محمد بن ابی حاتم از مهارت امام بخاری در تیراندازی حكایت می كند و می گوید: ((روزی برای تیراندازی با امام بخاری در شهر فریر سوار بر اسب شدیم. . . . و از دری كه به سوی چشمه منتهی می شد بیرون آمدیم و شروع به تیراندازی كردیم. . . . تیر ابوعبدالله به پایه پل چوبی روی رودخانه اصابت كرد و پایه شكست. وقتی كه ابوعبدالله آن را دید از اسبش پیاده شد و تیر را از آن خارج كرد و به ما گفت كه برگردید.))
با او به منزل برگشتیم و به من گفت:
((ای ابو جعفر من نیازی به تو دارم آن را برآورده می كنی؟))
گفتم: اطاعت از دستورات تو واجب است.
وی در حالی كه نفس راحتی می كشید گفت: ((نیازی مهم است.))
سپس نگاهی به كسانی كه با ما بودند كرد و كفت: ((با ابوجعفر همراه شوید او را به كاری كه به او گفته ام یاری كنید.))
گفتم: و آن چه كاری است؟
گفت: ((آیا انجام آن را تضمین می كنی؟))
گفتم: بله بر سر  و چشم
گفت: ((شایسته است كه به نزد صاحب پل رفته و او را از جریان مطلع كنی و به او بگویی یا به ما اجازه دهد پایه پل را بازسازی كنیم. یا بهای خسارت آن را بپردازیم، یا راه حل دیگری پیشنهاد دهد.)) به نزد صاحب پل چوبی كه نامش حمید بن اخضر فریری بود رفتم و پیام امام بخاری را به او ابلاغ كردم حمید گفت: ((سلام مرا به ابو عبدالله برسان و به او بگو آنچه انجام داده ای حلالت باد و تمام داراییم فدایت باد.))
به نزد امام بخاری بازگشتم و این پیام را به او رساندم چهره نورانیش شكفته شد و اظهار خوشحالی كرد در آن روز 500 حدیث بر غربا خواند و 300 درهم صدقه داد.
امام از این كار دو هدف را دنبال می كرد:
1- اینكه به جوانان فنون جنگ را بیاموزد تا در موقع لزوم بتوانند از دین و وطن خویش دفاع كنند.
2- چیزی را كه از بین برده است با پرداخت خسارت جبران كند، حتی اگر آن چیز در راه مصالح عمومی از بین رود.
امام بخاری دو امر اساسی اسلامی را، در مقابل جوانان قرار داد و خود شروع به تطبیق آنها نمود و این گونه عالم و دانشمند سخنش با عملش برابری می كند و كردارش از عقیده و ایمانش نشات می گیرد.
 
***
امام بخاری به جوانان آموزش می دهد.
امام بخاری می كوشید تا صحنه اعمالش پاك و سفید باشد. . . بدین علت بر نفس خود، نگهبانی از وجدانش قرار داد.
اطراف قلبش را حصاری از خشیت و ترس الهی قرار داد تا شیطان به آن رخنه و نفوذ نكند. با مال و منال دنیوی و زر و زیور آن با اعراض و روی گردانی برخورد كرد این در حالی بود كه با ثروتی كه داشت می توانست هر گونه كه دلش می خواست از مواهب دنیوی بهره بگیرد. با وجدان پاكش با صالحی آنانی كه شبهایشان را در سجده و قیام سپری می كنند زندگی كرد او بر سفره های علم زندگی كرد تا بهترینها را به دلدادگان و شیفتگان معرفت تقدیم كند.
در نزد تمامی شیوخ روزگارش نشست و از آنان حدیث روایت كرد. آنچه كه از احادیث در نزدش بود به آنان ارائه كرد.
از سلاطین كناره گیری می كرد تا بدان چه كه خداوند به او از سلطان علم موهبت كرده بود بهره جوید.
روزی به ابو معشر ضریر گفت: ((ای ابو معشر حلالم كن.))
گفت: ((از چه چیزی ای ابو عبدالله))
گفت: ((روزی حدیثی روایت كردم در آن حال نگاهم به شما بود و تو از آن تعجب كرده بودی و دست و سرت را تكان می دادی و من لبخند زدم.))
ابو معشر گفت: ((حلالت باد، خدایت بیامرزد ای ابو عبدالله))
تا این اندازه امام بخاری لحظه های عمر خود را محاسبه می كرد حتی از یك لبخند و از حركت یك سر، و آیا به راستی ضمیر بیدارتری از ضمیر امام وجود دارد؟
آیا روش بهتری برای مبارزه با نفس وجود دارد؟
آیا درس مهمتری از این برای تربیت جوانان و پیران وجود دارد؟
امام بخاری روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را ترسیم كرد و بر آثار روشن و رفتار نیك و سلوك والایش حركت می نمود.
رسول صلی الله علیه و آله و سلم  خطاكار را توجیه می كرد و او را ارشاد می نمود بدون آنكه نام او را افشا كند تا مردم خطاكار را محكوم نكنند.
وقتی كه انسانی را می دید كه از مبادی اسلام خارج شده است می فرمود: (ما بال اقوام. .) ((مردم را چه شده است.))
بدین ترتیب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  چارچوب اخلاقی را كه مسلمان بدان عمل كند، ترسیم و اسلوب توجیه و تهذیب را مشخص فرمودند.
 
***
دانش آموز مدرسه حدیث
امام بخاری در مدرسه حدیث نبوی كه بالاترین و مهمترین مدرسه بعد از قرآن كریم است مشغول به تحصیل بود. او تعالیم رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم  را مجسم و در ذهن خود مرور و تا حد استطاعت در چارچوب آن حركت می كرد و با تمام وجود احساس سعادت و خوشبختی می كرد، چرا كه او دانش آموز ممتازی در مدرسه حدیث بود و تمامی امتحانات را با موفقیت و با بهترین درجات پشت سر گذاشت.
چرا؟
برای اینكه او احادیث نبوی را نصب عین خود قرار داده و آن را مقیاسی برای اعمال و رفتارش بشمار می آورد یك مرتبه در مسجد شهر فریر نشسته بود از ریش مردی تكه خاری بر سطح مسجد افتاد. . . .
امام بخاری آن را برداشت و در جیبش گذاشت و بعد آن را بیرون مسجد انداخت، بدون اینكه از خود آن مرد بخواهد آن را بیرون بیاندازد و او را سرزنش كند.
او دارای ادب و اخلاقی بود كه جز فردی كه در مدرسه حدیث تربیت یافته باشد نمی تواند آن را دارا باشد، بلكه به این بسنده كرد كه اهمیت نظافت خانه های خدا را یادآور شده و فرصتی مهیا شد كه تعدادی از احادیث وارده در این مورد را بیان كند.
و به همه آنها آموزش داد كه چگونه ادب مسجد را رعایت كنند. و دانش آموز مدرسه حدیث در كنار صدها صفت شایسته ای كه داشت، سه خصوصیت بسیار مهم كه معاصرینش آن را  یافته بودند، نیز دارا بود:
- كم گفتن.
- طمع نداشتن به دارایی مردم.
- دخالت نكردن خود سرانه در امور مردم.
او همیشه در ارتباط با خالق خود بود و قلبش جایی برای دیگران نداشت.
او دائماً در تحصیل علم بود و وقتی برای كارهای دیگر نداشت.
حتی زمین كشاورزی خود را سالیانه به مبلغ هفتصد درهم اجاره می داد و یكصد درهم آن را در مقابل كمی خیار از مستاجر نمی گرفت.
زیرا او خیار را دوست داشت و آن را بر هندوانه ترجیح می داد.
تا این حد با مستاجر خود بخوبی رفتار می كرد.
و یك هفتم مبلغ اجاره را در مقابل خیار ترك می كرد.
امام بخاری سیر و پیاز و گوشت پرندگان را كه بوی خوبی نداشتند نمی خورد.
زیرا او همیشه احساس می كرد كه در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  می باشد كسی كه با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  می نشیند، باید دهان و نفسش خوشبو باشد.
***
- نیشابور از امام بخاری استقبال می كند.
حال روزگار امام بخاری را بر دوشش سوار نموده است و در علو و مجد او را یاری می كند ولی بادهای حسد و كینه در صحرای نفوس لحظه مناسب را برای حركت و وزیدن انتظار می كشیدند و حوادث از این سو و آن سو امام بزرگوار را در محاصره گرفته و در جاهایی كه او مطلع نبود كمین زده بودند.
در خواب آتشی را دید كه روشن شده شپش خاموش گردید، بدون آنكه كسی از آن استفاده كند. . . . فكرش را شك و تردید مغشوش ساخت. كه عده ای هنوز وجود دارند برای او توطئه چینی می كنند. . . .
ولی او دلیلی برای كوبیدن كسانی كه در خفا برای او توطئه می چیدند نداشت. او با شیوخ بغداد و سمرقند وارد معركه ها و مناقشات علمی گردید و بر آنان برتری یافت و آنان هم به فضل و برتری او اعتراف كردند.
پس در طول زندگی منتظر چه چیزی است؟ و آن راهی است كه مملو از مشكلات و مصائب و گرفتاری ها است. اینك او به دعوت اهل نیشابور عازم آنجاست؟
نیشابور قلعه امن او به حساب می آید. در نوجوانی نزد امام بزرگوار نیشابور، امام محمد بن یحیی ذهلی به فراگیری دانش مشغول بود. و به او حسن اعتماد داشت و از او به بزرگی و نیكویی یاد می كرد.
همین طور نزد شیوخ دیگری نیز به فراگیری دانش پرداخته بود و ارتباط بین آنان از روی معرفت و دانش نشات می گرفت. . . از سوی دیگر در نیشابور حفاظ و ائمه بزرگوار بودند كه قدرت و منزلت و جایگاه والای او را می شناختند.
از آنان امام مسلم حجاج را می توان نام برد. كه ذكر نام او بعد از اسم امام بخاری می آید. آن دو امام بزرگوار در روایت بسیاری از احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  اتفاق نظر دارند و این جمله برای دانش پژوهان مالوف و آشناست كه بگویند ((رواه البخاری و مسلم)) احمد بن سلمه نیز در آنجا بود كه امام بخاری حاضر بود، جانش را برای او فدا كند و با تمام وجود از او دفاع نماید.
علاوه بر آن اهل نیشابور در وجود امام بخاری انعكاس عصر نبوت را می دیدند. . . او امامی است كه در فكر هم چشمی با دیگران نیست. . . و فقیه ای است كه  قصد رقابت با دیگران را ندارد. و حافظی است كه مناقشه و غلبه بر دیگران هدف او نیست. . . و محدثی است كه در روایت حدیث دیگران را ملول و خسته نمی كند.
قدم مبارك وی به نیشابور، بعد از تالیف كتاب ((الجامع الصحیح) و بقیه آثارش كه دنیا را به لرزه در آورده بود، صورت گرفت و برای این شهر كه در گهواره فقه و حدیث رشد یافته بود، تولد جدیدی محسوب می شد.
نیشابوریان امام بخاری را در حالی مشاهده كردند كه در سنین جوانی كلیدهای نبوغ را در دست دارد. هجرت امام بخاری به شهر نیشابور در سال دویست و پنجاه هجری انجام گرفت.
حب و دوستی، تقدیر و احترام و تكریم و بزرگواری، سرا پای كاروان امام بخاری را احاطه كرده بود و شهر دوست داشتنی، بازوهای خود را برای به آغوش كشیدن او باز نموده بود.
و این اولین استقبال با شكوه از امام بخاری نبود، بلكه قبل از آن شهرهای بصره، بغداد، كوفه و . . . از او چنین استقبال هایی انجام داده بودند.
جایگاه علمی كه امام بخاری از آن برخوردار بود. به او منزلتی بالاتر از منزلت پادشاهان و سلاطین داده بود. و امامان بزرگوار محمد بن یحیی ذهلی و مسلم بن حجاج در صف اول استقبال كنندگان بودند. و هنگام رسیدن امام بخاری بر او درهم و دینار و شیرینی و نقل و نبات نثار می كردند و آن روز با شكوه و به یاد ماندنی را تاریخ نیشابور فراموش نمی كند. . تمامی این امور اتفاق افتاد. . . و امام بخاری در تواضع، و وقارش سپاس خداوند را بجای آورد. و با او راز و نیاز می كرد: بار الها، تو به خوبی می دانی كه من برای رسیدن به پست و مقام به نیشابور نمی روم. . . نه به منظور تكبر و فخر فروشی بر دیگران. . . بلكه تصمیم گرفته ام كه به موطن خود به علت بیهوده گویی مخالفین مراجعت كنم. و امام بخاری می دانست كه استقبال و خوش آمد گویی مردم نسبت به او جز خوش آمد گویی و احترام به حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  نیست. كسی كه احترام حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را رعایت می كند قله های رفیع ایمان را فتح كرده است. چرا كه از علامات و نشانه های ایمان راستین، دوستی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  است.
***
بادهای فتنه
قبل از اینكه مردم از مراسم استقبال امام بخاری متفرق شوند. امام محمد بن یحیی ذهلی از آنان خواست كه در مجلس ـ به تعبیر خودش ـ این مرد صالح شركت كنند. . .
مردم احتیاجی به بیان این سخن از امام محمد بن یحیی نداشتند زیرا آنان مانند زمین خشك كه انتظار بهار را می كشد، منتظر برگزاری مجالس امام بخاری بودند.
بعد از اینكه امام بخاری مجالس حدیث خود را برگزار كرد. تمامی مردم برای استماع حدیث از او، مجلس محمد بن یحیی را ترك كردند. پس از آن بدبختی ها و مصیبتها یكی بعد از دیگری شروع شد.
امام محمد بن یحیی ذهلی مجلس حدیث خود را در مسجد جامع نیشابور برگزار كرد. جز اندك معدودی از عامه ی مردم در آن شركت نكردند. و او از روی گردانی مردم از مجلسش آزرده و پریشان شد.
متوجه شد كه مردم به مجالس امام بخاری بیشتر رفت و آمد می كنند و در حالی كه عصبانی بود، حسد تمامی وجود او را فرا گرفت.  
امام بخاری دانش آموز اوست، پس مردم چگونه مجالس دانش آموز را بر استاد ترجیح می دهند؟
كوشش بسیار نمود تا شیطان را از خود دور كند ولی نتوانست، و موفق نشد.
و امام بخاری از اینكه مردم به او روی آورده بودند و از مجلس استادش روی گردان شده بودند، مقصر نبود. بدون شك آنان چیزی را در امام بخاری یافته بودند كه در وجود استاد یافت نمی شد. بدین علت او را ترجیح دادند. از اینجا بود كه طوفان فتنه به سوی امام بخاری شروع به وزیدن كرد. در حالی كه شهرت، مجد و عظمت و تالیفات و مصنفات او كه درباره ی حدیث و سخن ائمه و فقها بود در خاور و باختر پیچیده بود. امام محمد بن یحیی شخصاً فضل و برتری و مكانت امام بخاری را درك می كرد. و تا حد امكان به او احترام می گذاشت. . . ولی امام بخاری باعث شده بود كه جایگاه علمی او از بین برود. و شكوه و شوكتش كم كم در نزد مردم كم شود.
به نظر خود این گونه احساس می كرد كه مرتبه و جایگاه او به عنوان امام خراسان به خطر افتاده است و امكان بازگشت این مقام به خودی خود در خانه نشستن امكان نداشت و طبعاً انتظار خانه نشینی را هم در ذهن نمی پرورانید.
بلكه در مقابل آن، به فكر بازگشت هیبت و جایگاهش بود و انصراف مردم از مجلس امام بخاری بدون شك كاری بس مشكل و سخت به حساب می آمد.
پس چه كار می بایست انجام می داد تا مردم از امام بخاری روی گردان شوند؟
در این باره بسیار اندیشید. . . او اطرافیانی داشت كه بر امام بخاری نسب به موهبت هایی كه خداوند به او عنایت فرموده بود، رشك می بردند. در نتیجه شروع به نقشه كشی و توطئه چینی و برنامه ریزی علیه امام بخاری نمودند. كه بر اثر آن، مردم در امور دین به امام بخاری توجه نكنند و مراجعه ننمایند.
امام محمد بن یحیی توسط اطرافیانش وسوسه شد تا به یك نفر ماموریت دهد تا توطئه چینی كند و در مجلس درس و وعظ امام آشوب و فتنه بر پا كند. تا او را به چیزهایی متهم كند كه او از آنها پاك و مبرا است.
ولی امام بخاری را به چیزی متهم كنند. در حالی كه او بر قله های رفیع علم و دانش آگاهی و رای و اندیشه و اخلاق نیكو تكیه زده بود.
چه كسی را توان مقابله و برخورد با امام بخاری است؟ و چه كسی می تواند با این نابغه بی نظیر مناقشه كند؟ مخالفان نظریه ی مخلوق بودن قرآن (كلام خدا) را مطرح كردند!!
این نظریه ای است كه محمد بن یحیی، همچنین شخص امام بخاری آن را رد كرده بودند و قایل به آن را تكفیر می كردند.
ولی آنان بیان این نظریه را در مجلس امام بخاری به عنوان بابی برای ایجاد آشوب و فتنه پیشنهاد دادند. . . بعضی از افراد برای توطئه چینی و اجرای این پیشنهاد شوم انتخاب شدند.
***
توطئه ها شروع می شود.
محمد بن یحیی نفس راحتی كشید و فكر می كرد كه امام بخاری را در مقابل اهل نیشابور در تنگنا و وضعیتی بحرانی، قرار خواهد داد.
بادهای فتنه ای كه از حسد و عداوت سرچشمه می گرفت بعد از دیگری بر سر امام بخاری شروع به وزیدن كرد. توطئه گران برای انجام توطئه به مجلس امام بخاری رفتند.
امام بخاری در مجلس با وقار و شكوه خاصی احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  را بیان می فرمودند.
شخصی بدون اینكه اجازه بگیرد، به پا خواست و از امام بخاری پرسید:
- ای ابو عبدالله. ((قرآن مخلوق است یا غیر مخلوق؟؟))
مجلس را سر و صدا و داد و فریاد فراگرفت و امام بخاری به سوال كننده نگاه می كرد و جوابی نداد. . . سپس آن شخص سوالش را تكرار نمود. . .
و امام بخاری در سكوت به او نگریست و پاسخ نمی داد. . .
آن مرد، سوال را برای بار سوم تكرار كرد. و امام بخاری مجدداً در سكوت به او نگریست و جوابی نمی داد. . .
امام بخاری متوجه شد كه توطئه ای علیه او چیده اند. اما این بار توطئه از نوع و رنگ دیگری بود وقتی كه سوال كننده برای جواب اصرار و پافشاری زیادی كرد، امام بخاری به او گفت:
- ((قرآن كلام خدا و غیر مخلوق است، و افعال بندگان مخلوق به شمار می روند))
با وجودی كه امام بخاری پاسخی روشن به او داد و در آن رشك و شبهه و ابهام وجود نداشت، در مجلس فتنه و آشوبی بپا خواست.
مردی دیگری بلند شد و به امام بخاری گفت:
((یا از این سخنت بر می گردی و یا از مجلست متفرق می شویم.))
او چه می خواست و مفهوم كلامش چه بود؟
مفهوم آن، این بود كه آنان از امام بخاری بخواهند تا سخنی كفر آمیز بگوید!!
امام بخاری فرمودند: ((من از سخن خود عدول نمی كنم و چیزی نمی گویم، مگر اینكه حجت و دلیلی قویتر بیان و ارائه كنید.))
گفتند: ((دلیلت چیست؟ می خواهیم سخنت را برای بار دوم تكرار كنی.))
امام بخاری فرمودند: ((افعال بندگان از قبیل حركات، صداها و نوشتن مخلوق است.))
اما قرآنی را كه مردم بر زبان می خوانند، و در اوراق می نویسند و در قلوب حفظ می كنند، كلام خدا و غیر مخلوق است خداوند می فرماید: )بَلْ هُوَ آیاتٌ بَینَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ)[3] (بلكه این قرآن آیات روشن الهی است در لوح سینه، آنان كه از خدا نور علم و دانش یافتند) در اینجا بعضی از حاضرین از امام بخاری پرسیدند: آیا كسی كه بگوید قرآن مخلوق است كافر محسوب می شود؟
امام بخاری بدون هر گونه تردیدی فرمودند:
((بله، كافر محسوب می شود.))
بار دیگر در مجلس سر و صدا به پا خاست و امام بخاری یك بار دیگر بر توطئه گران و فتنه جویان پیروز شد.
***
امام بخاری بدون خداحافظی شهر را ترك می كند.
پس از آن امام بخاری از منزلش بیرون نمی آمد و مجلس املاء حدیث برگزار نمی كرد و كسی جز امام مسلم بن حجاج و احمد بن سلمه به ملاقاتش نمی رفتند. . .
با خود تصمیم گرفت نیشابور را ترك كند و تصنیفاتش را با خود ببرد. نور ایمان را با تمام وجود احساس می كرد و به توانایی و صبر عنایت می نمود. . .
و بر هیچ چیزی جز توطئه اهل علم و دانش افسوس نمی خورد در حالی كه در مقابل استادش امام یحیی با ادب و فروتنی و تواضع رفتار می نمود.
به كسانی كه هنگام نماز به آنان برخورد می كرد می فرمود:
((هر كس گمان می كند من گفته ام ((قرآن مخلوق است)) او دروغگو است. من هرگز چنین نگفته ام ((افعال بندگان مخلوق هستند)).
امام بخاری از تهمت ها و افتراء هایی كه به او نسبت می دادند پاك و مبرا بود. . . ولی چه كار می توانست انجام دهد و شیوخ نیشابور با زبانهای تند و تیز نسبت به او بد دهنی و ناسزاگویی می كردند. . .
و دروغگویان با بهتان و افتراء قصد بدنام كردن او را داشتند و به او چیزهایی نسبت می دادند كه نگفته بود و آتش فتنه شعله و زبانه می كشید.
و دوستان و یارانش نتوانستند آتش فتنه را خاموش سازند. . .
و هر روزی كه می گذشت. . . این اوهام به صورتی مجسم می گردید. تا جایی كه در نیشابور برای امام بخاری مقام و اعتباری باقی نماند.
علیرغم سختی و سنگینی این محنت و مصیبت ناشی از حسد بد خواهان، شخصیت امام بخاری از ثبات و استواری برخوردار بود و تزلزل به آن راه نیافته و ذره ای هم تكان نخورد.
در شبی كه می خواست نیشابور را ترك كند، احمد بن سلمه به تنهایی به دیدارش آمد و امام بخاری در تاریكی شب به سوی بخارا، زادگاهش به حركت در آمد و در آن لحظات به احمد بن سلمه، در حالی كه او را در آغوش گرفته بود فرمود:
((ای احمد – این مرد (یعنی – محمد بن یحیی) به خیر و بركتی كه خداوند به من عنایت فرموده بود حسد ورزید. . . دانش موهبتی است كه خداوند به هر كس بخواهد اعطاء می كند. . . اما مسئله مخلوق بودن قرآن كه امام احمد بن حنبل – رحمه الله تعالی – در آن راه، به دلیل رد آن متحمل سختیها و مشقات بسیار گردید تا جایی كه به مسن بودنش هم رحم نكردند، و او را تازیانه زدند. من با معتزله در این امور مخالفت می كنم. . . و هنوز می گویم و تكرار می كنم كسی كه اقرار كند قرآن مخلوق است، كافر محسوب می شود.
سپس به سوی بخارا حركت كرد و این آخرین مسافرت و هجرت او بود.
***
 
((امام بخاری نعمت های خداوندی را یادآور می شود.))
امام بخاری در طول مسیر توطئه هایی را كه برای او چیده بودند و همچنین روی آوردن مردم به او و گرد آمدن آنان در حلقه های درسش را یادآور می شد. . .
در حالی كه او مقام و سلطه ای نداشت. . . و تمامی این عزت و احترام را در نعمت هایی كه خداوند به او عنایت فرموده بود و می دانست كه به بسیاری از بندگانش اعطا نفرموده بود. . .
خداوند بینایی اش را به او باز گردانید. . . اگر چنانچه نابینا می ماند نمی توانست تمامی دنیا را زیر پا بگذارند. . . و به این درجه از علم و دانش برسد. . . و خداوند قویترین حافظه ای را به او عطا فرموده بود. . . او متون و اسانیدی را حفظ داشت كه حافظه هزاران نفر از حفظ آن عاجز است. . .
خداوند به او توانایی و قدرت تدوین و تصنیف را موهبت فرموده بود. . . هرگز روزی احساس خستگی و كسالت نمی كرد. . . و هیچ چیز او را از كتابت و املا باز نمی داشت.
شیوایی و فصاحت كلامی كه خداوند به او موهبت فرموده بود باعث گردید كه طلاب علم و راغبین تفقه در دین به مجالس او روی بیاورند.
او دارای صفات و خصوصیات اخلاقی بسیار بالایی بود. و نمونه بسیار متعالی یك مسلمان واقعی، در رفتار و كردارش بود.
خداوند در سنین كودكی به او رشد و كمال موهبت فرموده بود و بر اثر آن توانست اعتماد شیوخ را نسبت به خود جلب كند.
تمامی این مواهب الهی در ذهنش همچون ستارگان منظومه شمسی در حركت بودند. . .
او سرش را به نشانه شكر گزاری خداوند، بر مركبش پایین می گرفت و تمامی آن را موهبت الهی می دانست. كه خداوند سایه عنایتش را بر او گسترده بود و شب و روز زندگیش را با عطر هدایت معجون ساخته بود.
نه گمراه شد و نه فریب خورد و نه مانند بسیاری از جوانان از راه راست منحرف گردید. هر لحظه ای از عمرش لبریز از تقوی و مملو از پرهیزگاری و در آمیخته با نیكی و خیر بود.
برای او ناراحتی و عصبانیت مردم مهم نبود. هنگامی كه خداوند از او راضی باشد برایش روی گردانی مردم اهمیتی نداشت. دست قدرت الهی است كه زخمهایش را پانسمان می كند و دردهایش را التیام می بخشد و برای او مهم نیست كه شب بخوابد و در جیبش درهم و دیناری نباشد. هنگامی كه طاعت خداوندی در صحیفه اعمالش وجود دارد. . . برای او مهم نیست كه سخن چینان و دروغ پردازان چه می گویند، در حالی كه صحیفه ی اعمالش پاك و مورد قبول درگاه الهی است. . .
در حالی از نیشابور بیرون می آید كه نیزه های حسد به سوی او نشانه رفته است. . . و خداوند او را تنها نمی گذارد.
امام بخاری در آن حالات روحانی و معنوی بسیار متعالی به سبب خشنودی و وقار و آرامشی كه داشت، خود را شناگری در دریای نورانی محبت خدا و رسولش تصور می كرد.
***
  
بخارا از فرزندش استقبالی می كند ولی. . .
گویا امام بخاری نمی دانست كه سفرش به بخارا آخرین مهاجرت و سفر او در دنیا باشد.
او بعد از مدت كوتاهی سفر ابدیش را در عالم صدیقین و ابرار شروع می كند. . .
امام بخاری به سوی زادگاهش حركت كرد در حالی كه اخبار سفرش از قبل در بخارا منتشر شده بود. او در سفرش احساس تنهایی و وحشت نمی كرد. . . زیرا كه او در انس و دوستی خدا بود. او با سفر خو گرفته و سختیها و مشكلات را تمرین كرده بود. . . و سفر و مهاجرت بر او آسان بود. . . رفیقان سفرش قرآن و حدیث بودند.
مردم شهر بخارا از خبر آمدن امام بخاری مطلع گشتند و در جشنی بزرگ كه دوستی و محبت بر آن سایه افكنده بود، بیرون آمدند و در مقدم پیشوا كنندگان، خالد بن احمد، امیر بخارا قرار داشت.
مردم با مشاهده چهره نورانی امام بخاری شروع به تكبیر گفتن نمودند و درهم و دینار و شیرینی بر رسم آن روزگار، نثار كردند.
امام بخاری به شهر نیكو كه ثمره ای نیكو تقدیم نموده بود، داخل شد. . . و شروع به انعقاد مجالس علمی نمود. . . و مشكلات دینی مسلمانان را حل می نمود. . .
و امیر بخارا از امام بخاری خواست كه مجالس درس خصوصی برای فرزندانش برگزار كند كه سایرین اجازه ی شركت در آنها را نداشته باشند. . . یعنی اینكه محمد بن اسماعیل مدتی از مسلمانان كناره گیری كند.
او در طول زندگیش مجلس خاصی برای والیان و فرمانروایان برگزار نكرده بود و با این قبیل امور آشنایی نداشت و اینكه انسانی را بر انسان دیگر ترجیح دهد و هنگامی كه شخصی از اطرافیان امیر بخارا در نزدش آمد و از او خواست به قصر برود تا بر فرزندان امیر كتاب ((الجامع الصحیح)) و سایر مصنفاتش را بخواند. حیرت و تعجب سرا پای وجودش را فراگرفت.
و در هیبت و غرور علمای و دانشمندان گفت:
((من علم و دانش را ذلیل نمی كنم و آن را به دروازه های مردم نمی برم، به امیر بگو اگر چنانچه چیزی می خواهد در مسجدم حضور یابد. یا به منزلم و اگر این كار را نمی پسندد، او سلطان است و قدرت دارد و می تواند مرا از عقد مجلس علم باز دارد، تا اینكه من در نزد پروردگارم، روز قیامت عذر داشته باشم و من علم و دانش را پنهان نمی كنم.))
فرستاده امیر بازگشت در حالی كه از شگفتی دست در دست می مالید.
امام بخاری موقعیت را درك و علناً اعلام كرد كه علم و دانش را به درهای مردم نمی برد و كسی كه در طلب علم و دانش است در هر موقعیت و مقام و مرتبه ای كه باشد، باید به سویش برود.
همان طوری كه برای امام بخاری غیر منتظره بود كه امیر بخارا از او بخواهد در قصر حضور یابد و برای فرزندانش مجلس درس خصوصی برگزار كند. برای امر بخارا نیز غیر منتظره بود كه امام بخاری در خواستش را رد كند و او آن را از كسی متوقع نبود و این امر غیر منتظره اثر سوء برای هر یك از آنان داشت و امام بخاری توقع داشت كه چیزی اتفاق بیفتد و گمانش تحقق یافت.
***
 
 
امام بخاری ذلت علم را نپذیرفت.
توطئه نیشابور با وجود مهاجرت امام بخاری از آن شهر همچنان شعله ور بود و امام محمد بن یحیی ذهلی اخبار امام بخاری را پیگیری می كرد و حركات او را لحظه به لحظه در كنترل داشت و برای او گزارش می شد.
امام بخاری گمان می كرد كه با بیرون آمدن از نیشابور، فتنه خاموش شده است ولی حادثه ای غیر منتظره در راه وجود داشت.
محمد بن یحیی نامه ای به امیر بخارا نوشت او را به تبعید امام بخاری تشویق كرد. تا فتنه سخن ((خلق قرآن)) در اهل بخارا منتشر نگردد و امیر بخارا نمی دانست كه امام بخاری كسی را كه معتقد به خلق قرآن باشد، كافر می داند.
ولی او نامه را سلاحی برای بدنام كردن و كوبیدن امام بخاری بكار برد. نه اینكه او معتقد به راستی كلام محمد بن یحیی باشد. فقط بدین جهت كه امام بخاری درخواستش را رد كرده است. تا در قصر حضور یابد و به فرزندانش درس خصوصی بدهد.
امیر یكی از نزدیكانش را بنام ((حریث بن ورقاء)) فرا خواند، و او را از نامه مطلع كرد و از او خواست مضمون نامه را بین مردم منتشر سازد، تا مقدمه ای برای بیرون راندن و اذیت و آزار امام بخاری باشد. تا اهل بخارا برای او بهانه و عذری در هنگام اذیت و آزار و بیرون راندن امام بخاری داشته باشند.
حریث از كسانی بود كه زبانش با دروغ در آمیخته بود و بسیاری از دروغها و تهمتها را به آن افزود. . . تا اینكه بخارا از دروغ و تهمت و بهتان نسبت به امام بخاری پر شد.
برای بار دیگر امام بخاری در محاصره دروغ و افتراء و كذب دروغگویان در شهرش بخارا قرار گرفت. او دچار افرادی گردیده بود كه در مقابل علم و علمای، تقوی الهی نداشتند.
با وجود انتشار فتنه بر زبانها امام بخاری از رفتن به نزد امیر و توضیح و تشریح امر خودداری فرمود و ترجیح داد، سكوت كند.
 
***
امام بخاری شب عید به شهادت می رسد.
همان طوری كه امام بخاری از نیشابور در تاریكی شب بیرون آمد، از بخارا نیز در تاریكی شب بیرون آمد بدون آنكه كسی متوجه شود به سوی روستای خرتنك كه در نزدیكی سمرقند قرار داشت، حركت كرد. . . و به نزد، یكی از نزدیكانش در آن روستا رحل اقامت افكند. در تاریكی شب به نماز خواندن می پرداخت و با پروردگار راز و نیاز می كرد، فرمود: ((اللهم انه قد ضاقت علی الارض بما رحبت، فاقبضنی الیك))
((بار الها، زمین با تمامی گشادی و فراخی بر من تنگ شده است پس مرا به سوی خود فرا خوان)).
امام مریض شد، و مرض به اوج رسید، و وصیت فرمودند: ((بعد از وفاتش در سه تكه پارچه سفید، كه قمیص و عمامه ندارند، كفن شود.))
شبی پیكی از سمرقند به نزدش آمد و او را به انعقاد مجلس حدیث دعوت كرد و امام بخاری با وجود بیماری، و پیری و كسالت بپا خاست. كفشهایش را پوشید، و عمامه اش را بر سر گذاشت و آماده حركت گردید. ولی بعد از اینكه چند قدم برداشت و احساس عجز و ناتوانی نمود فرمود:
((مرا به حال خود واگذارید، و روحش را تسلیم پروردگار نمود. . . ))
و آن شب عید فطر سال دویست و پنجاه و شش هجری شب شنبه بود. . . و در روز عید فطر امام بخاری در روستای ((خرتنك)) سیزده روز مانده به سن شصت و دو سالگی اش به خاك سپرده شد.
وقتی كه در خاك دفن شد، از قبرش بوی خوشی، معطرتر از مشك به مشام رسید. و مشاهده شد كه پرندگانی سفید بر بالای قبرش به پرواز در آمدند كه باعث شگفتی مردم شد و جایگاه والای امام بخاری برای حاسدین مشخص گردید و برخی از آنان بر مزارش رفتند و اظهار توبه و ندامت و پشیمانی كردند. . . اما كسانی كه سبب تبعید و اذیت و آزارش گردیدند، خداوند آنان را برای كسانی عبرت می گیرند، مورد عبرت قرار داد. خالد بن احمد ـ امیر بخارا ـ معزول شد و در بخارا سوار بر خری گردانیده شد و به بدترین عاقبت گرفتار شد.
حریث بن ابی ورقاء نیز در اهل و خانواده اش مورد اذیت قرار گرفت و بلایا و مصائب زیادی به او رسید.
اما نام و یاد امام بخاری بر زبان هر مسلمانی جاری است و سیره و زندگیش با صدق، امانت، تقوی و پرهیزگاری در هم آمیخته بود و در وجدان اعصار و روزگاران زنده و جاودان است.
***
 
تالیفات امام بخاری
بعد از انتهای این مرحله ی از سفر با امام بخاری شایسته است. تا تالیفاتش را معرفی كنیم زیرا تعداد بسیار زیادی از مردم از تالیفاتش فقط ((الجامع الصحیح)) را می شناسند.
تالیفات امام بخاری به ترتیب ذیل هستند:
- الجامع الصحیح
- الأدب المفرد
- رفع الیدین فی الصلاه
- برالوالدین
- التاریخ الصغیر
- خلق أفعال العباد
- كتاب الضعفاء الكبیر
- الجامع الكبیر
- المسند الكبیر
- التفسیر الكبیر
- كتاب الاشربه
- كتاب الهبه
- كتاب أسامی الصحابه
- كتاب الوحدان (كسانی كه بیش از یك حدیث ندارند).
- كتاب المبسوط
- كتاب العلل
- كتاب الكنی
- كتاب الفوائد
- كتاب سنن الفقهاء
- كتاب الضعفاء الصغیر
- كتاب قضایا الصحابه و التابعین
تعدادی از این كتابها چاپ و تعدادی دیگر هنوز خطی و چاپ نشده اند.
 
آنچه كه از امام بخاری یاد می گیریم:
اینك كه امام بخاری را در سفر زندگیش از كودكی تا لحظه ای كه به سوی جهان آخرت رحلت كرد، همراهی نمودیم، بر ما لازم است كه بر مجلس سیرت زندگی نیكویش نشسته و از آن درسهای عالی، اخلاق متعالی، و ارزشهای بزرگ بیاموزیم. هیچ درس تربیتی وجود ندارد كه در تشكیل شخصیت مسلمانان نقش داشته باشد مگر اینكه آن را در رفتار  و سیرت امام بخاری می یابیم. یا در تالیفاتش به آن دسترسی پیدا می كنیم كه در راس آنها كتاب ((الجامع الصحیح)) قرار دارد.
امام بخاری تنها علامه، فقیه، محدث، حجت، ثقه و حافظ نبود بلكه از روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  در عبادت نیز پیروی كامل می نمود او روزه دار، قیام كننده، و قاری كتاب الله بود. هیچ شبی نماز تهجد او ترك نشد. . . و نماز صبح او در جماعت قضاء نگردید. اشتغال او به تدوین حدیث باعث می گردید كه خوابی منقطع داشته باشد. در یك شب چندین مرتبه چراغ را روشن و تعدادی از احادیث را مرور می كرد.
بنابراین او معلم است. هم در سلوك و رفتارش و هم در مجالس علمش، دانش آموز از او استقامت، تلاش و پایداری را می آموزد. امام بخاری سرا پا اراده آهنین و تصمیمی قاطع بود كه در طلب علم خستگی نداشت و هیچ چیز او را از طلب دانش باز نمی داشت. حتی در هنگام بیماری، آنچه را كه نوشته بود مرور می كرد. . . تمامی تالیفاتش را سه بار بازنویسی كرد. معلم از او اطلاعات زیاد، و حرص و اشتیاق به فراگیری، دانش و معرفت را می آموزد تا جایی كه شایسته است لقب آموزگار و معلم را به او اطلاق كنیم. او در حركتی دائم، در سرزمینها بود. تا آنچه كه در نزد شیوخ از علم و معرفت وجود دارد فراگیرد و تعداد مشایخ او بالغ بر هزار نفر بود و بهترینها را انتخاب می كرد و هر قطره ای از علم شناور آنها را در نهرها نوشید.
از امام بخاری آزادگی، ایستادگی و صبر جمیل بر مشكلات را می آموزیم بارها از سوی كسانی كه قصد رقابت و هم چشمی با او را داشتند مورد اذیت و آزار قرار گرفت آنها می خواستند او را در مقابل طلاب علم و شاگردانش در تنگنا قرار دهند.
اما ستیزه جویان از امام بخاری جز سماجت و گذشت، حلم و بردباری و چشم پوشی از حسد ندیدند و از امام بخاری می آموزیم كه ثروت و دارایی را در خدمت علم به كار گیریم نه علم را در خدمت مال و دارایی.
او با علم و دانشش كاسبی نكرد و آن را وسیله ای برای ارتزاق قرار نداد. بلكه از ثروتش كه از پدرش به ارث رسیده بود برای تحصیل علم و دانش استفاده كرد. تا جایی كه او بعضی اوقات گرسنه می ماند و از گیاهان سبز زمین می خورد و گاهی نیمه عریان بود و در منزلش می ماند چرا كه او لباسی نمی یافت تا بپوشد.
از امام بخاری احترام به حدیث نبوی را می آموزیم. او حدیثی را تدوین نمی كرد. مگر اینكه غسل می كرد وضو می گرفت و دو ركعت نماز بجای می آورد. گویا خود را برای نشستن در نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  آماده می كرد.
و از امام بخاری می آموزیم كه تذكر به اشتباه جزء اخلاق اسلامی است و سكوت بر اشتباه علمی ـ ولو گوینده آن هر كس كه باشد ـ شایسته نیست. زیرا هر انسانی از فراموشی و اشتباه مصون نیست. امام بخاری در كودكی به شیخ و استادش ـ داخلی ـ هنگامی كه در اسناد حدیث اشتباه كرد، تذكر داد و شیخ سخن دانش آموز را بعد از اینكه نوشته را نگاه كرد و صحت معلومات شاگرد روشن گردید، پذیرفت.
از امام بخاری می آموزیم كه صداقت و راستی را در هر كلمه ای كه می نویسم رعایت كنیم.
خصوصاً اگر چنانچه حدیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلم  را تدوین كنیم تا به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  آنچه را كه از سخنانش نیست، نسبت ندهیم و گمراه شویم و دیگران را نیز گمراه كنیم. امام بخاری در این زمینه اسوه و الگو است. او ششصد هزار حدیث جمع، آوری كرد ولی از میان آنان هفت هزار و دویست و هفتاد و پنج حدیث را برگزید. او به كمیت نگاه نمی كرد بلكه كیفیت و چگونگی را مد نظر قرار می داد.
و از امام بخاری می آموزیم كه علم را با نزدیكی به صاحبان زر و زور خوار نشماریم و هیبت و وقار علم را حفظ كنیم.
و قدر و منزلت علمای و دانشمندان را رعایت نماییم. و مجالس علم را با جلال و هیبت و شكوه برگزار كنیم.
امام بخاری از مردم كناره گیری كرد  از اينكه بر فرزندان امیر بخارا تالیفاتش را بخواند، و ترجیح داد تا در زادگاهش نماند، تا علم خوار و ذلیل نگردد. بخارا را ترك كرد در حالی كه سربلند و سرافراز بود.
از امام بخاری می آموزیم كه در تعریف و تمجید مردم با تواضع برخورد نماییم، نه با غرور.
به مرتبه ای از تقدیر و احترام ائمه و علماء و دانشمندان رسیده بود كه امام مسلم بن حجاج از او درخواست كرد كه بر قدمهایش بوسه زند، اما امام بخاری نپذیرفت. امام مسلم برای امام بخاری دعای موفقیت نمود كه در نتیجه آن چهره امام بخاری از شرم و حیا سرخ گردید.
از امام بخاری می آموزیم كه به فراگیری علم حریص باشیم نه به پست و مقام.
اگر چنانچه امام بخاری پست و مقامی می خواست حكام بالاترین پستها و مقامات را به او می دادند. ولی از پذیرفتن مقام سرباز می زد و از تقرب و نزدیكی به پادشاهان پرهیز می كرد.
بدون شك ما از سیره و زندگی امام بخاری تلاش، كوشش و صبر جمیل را می آموزیم و آنچه را كه باعث صعود ما در مدارج صدق و امانت و جستجو از حق و حقیقت است و به شاگردان و معلمین احترام متقابلی داشته باشیم. معلم نیاز شاگرد را برآورده سازد و شاگرد احترام استادش را بجای بیاورد و منزلت و قدر او را درك كند. . .
در اینجا قلم را در حالی كه اصلاً دلم نمی خواهد، كنار می گذاریم.
كلمه بخاری در وجود من دوست داشتنی است و آن كلمه ای است كه در تمامی اعصار و قرون از آن یاد می شود و نسلها به طنین آن گوش فرا می دهند.
 
 
مختصری از تاریخ زندگی امام بخاری نوشته بر سنگ مرقد مطهر
بسم الله الرحمن الرحیم
 
)كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ)
((هر نفسی چشنده مرگ است))
این مرقد مطهر امام ابی عبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره بن بردزبه بخاری جعفی، حافظ حجت در علم حدیث مولف الجامع الصحیح ناصر احادیث مصطفوی و ناشر میراث محمدی صلی الله علیه و آله و سلم  است.
او كه خداوند از او خشنود و راضی باد در شهر بخارا بعد از نماز جمعه سیزدهم شوال سال یكصد و نود و چهار هجری متولد شد.
از كودكی شروع به فراگیری علم حدیث نبوی نمود.
بعد از فراگیری علوم در بخارا همراه مادر و برادرش احمد قبل از سن شانزده سالگی به حج رفت و در آنجا چهار سال در مكه مكرمه ماندگار شد و بعد از آن به شهرها و سرزمینهای مختلف جهت فراگیری علم حدیث سفرها و هجرتهای متعددی انجام داد و در این راه متحمل سختیها و مشقات زیادی شد و شیوخش بالغ بر هزاران نفر گردید از او گروه زیادی از ائمه اخذ حدیث كردند از جمله امامان بزرگوار مسلم و ترمذی.
بعد از سفرهای طولانی به زادگاهش بخارا بازگشت و مدتی در آنجا به روایت حدیث پرداخت و احادیث صحیح را مردم از او فراگرفتند تا اینكه مقرر گردید به سمرقند برود و در راه در روستای خرتنك به نزد نزدیكانش رفت و در آنجا مریض شده و بعد از مدت كوتاهی در شب شنبه به وقت نماز عشاء شب عید فطر سال دویست و پنجاه و شش هجری دار فانی را وداع گفت. خداوند او را رحمت كند و از او خشنود باشد و به او جزای خیر از طرف جمیع مسلمین عنایت كند.
 
آمین
***
 
پایان ترجمه
شهریور هفتاد و هشت مطابق جمادی الثانی هزار و چهارصد و بیست محمد صدیق دهواری / سراوان، بلوچستان.  
 
 
 
 
 
 


 
 
1. سوره عنكبوت، آيه 49.


از کتاب: زندگی نامه امام بخاری(رحمه الله )، تاليف:عبدالمنعم قنديل، مترجم : محمدصديق دهواری